Приветствую Вас, Гость! Регистрация RSS

Ақпарат танымдық порталы

Жұма, 01.11.2024
Главная » Файлы » Білім және ғылым » Экономика, Қаржы, Бухгалтерлік іс, Банктік іс, Салық!
Қазақстан Республикасының ақша-несие саясаты
10.07.2011, 21:52
Курстық жұмыстың тақырыбы: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты.
 Курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Ақша-несие саясаты ел ішіндегі қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру нарығының, бағалы қағаздар нарығының әрі қарай дамуына және банк жүйесінің нығая түсуіне, экономикалық нақты секторды банктердің несиелеуінің әрі қарай өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорларының жетілдірілуіне мүмкіндік туғызады.
 Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субьектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету, ҚР-дағы ақша-несие саясатын жүргізу, екінші деңгейлі банктер қызметін қадағалау – ҚР Ұлттық банкінің басты міндеті.
 Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттарының қалыптасуы және қазіргі жағдайы, оны әрі қарай жетілдіру жолдары, алдынғы жылдары жүргізілген Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының нәтижелеріне талдау жасау болып табылады.
 Курстық жұмыстың әр бөліміне тоқтала кетсек:
 1-бөлім. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері.
 2-бөлім. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты.
 3-бөлім. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын жетілдіру.
 Курстық жұмыстың жазылу мақсаты Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын және оның ел экономикасының өрлеуіндегі рөлін талдау. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын кейбір жетілдіру жолдарын қарастыру.
 Курстық жұмыстың міндеттері:
 - Ақша-несие саясатының теориялық негізін;
 - Ұлттық банкпен жүргізілетін ақша-несие саясатының бағыттарын;
 - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қазіргі кезде жүргізіліп жатқан ақша-несие саясаты;
 - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын жетілдіру жолдарын жолдарын қарастыру және талдау.
 Курстық жұмысты жазу барысында ҚР заңдары, шетелдік және отандық әдебиеттер, мерзімді басылымдағы мәліметтер, статистикалық ақпарат көздері, интернет желісінен алынған ақпараттар, нормативті актілер қолданылды.

 1 Ақша-несие саясатының теориялық негізі

 1.1 Ақша-несие саясатының түсінігі, мәні, мақсаттары

 Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын және оның анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
 Ақша-несие – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
 Ақша-несие саясатының түрлері:
 Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:
 1) рекстрикциялық ақша-несе саясаты;
 2) экспанциялық ақша-несие саясаты;
 Рекстикциялық ақша-несие саясаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
 Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемін кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
 Ақша-несие саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады.
 Ақырғы мақсат:
 а) экономиканың өсуі;
 ә) толық жұмыс бастылық;
 б) бағаны тұрақтандыру;
 в) төлем балансын тұрақтандыру;
 Аралық мақсат:
 а) ақша жиыны;
 ә) пайыз мөлшерлемесі;
 б) айырбас бағамы.
 Құралдары:
 а) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
 ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
 б) есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
 в) ашық нарықтағы операциялар.
 Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде, тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.
 Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды ескере отырып, ақша-несие саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты ретінде қарастырылады.
 Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама құралдары арқылы жүзеге асырылады.
 Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
 - қайта қаржыландырудың мөлшерлемесін, ресми мүдделендіру мөлшерлемесін деңгейін белгілеу;
 - ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасының белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
 - мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргізу;
 - банктерге және үкіметке несие беру;
 - валюталық нарықтағы басқыншылық;
 - кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
 - ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.
 Пайыз саясаты. ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пе ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.
 ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
 Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы-шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. өткенге оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кеінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті. Теңгенің айырбас бағамы анықталатын сыртқы көрінісі мен сыртқы құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті. Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесі ақша нарығындағы қаржылық операциялардың барлық түрлеріне пайыз мөлшерлемесінің белгілеу базасы ретінде қызмет етеді. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай қаражаттарға деген сұранысқа және инфляция деңгейіне байланысты келеді. Ұлттық банк мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының шамасына әсер етеді және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші деңгейдегі банктер үшін, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді. Ұлттық банктің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгілейтін нарықтық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық банктің қысқа мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа мерзімді несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің қысқа мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа мерзімді несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты төмендеп отырған. Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау үшін әлуеттік ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра түсті.

 1.2 Ақша-несие саясатының құралдары, типтері

 Пайыздық саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып табылады. Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың инфляция деңгейінің жалпы жағдайларына және инфляциялық күтімдеріне байланысты анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді. Ұлттық банк өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске асыру мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау кезінде Ұлттық банк пайыздық мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап тұру мүдделігін ескереді.
 Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі мақсаты – теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша массасының өсім қарқынын азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер, дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі. Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.
 Қазақстандағы жоғары қарқынды инфляцияға қарсы күресте пайдалануға мүмкіндік беретін келесі бір факторға – шетел валютасына деген шектен тыс сұранысы азайту шаралары жатады. Теңгені енгізгеннен кейін жарты жыл ішінде валютаның бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық жолмен табыс алу мүмкіндігінің болуы ірі банктердің қысқа мерзімді капиталының қарыздық нарықтан еліміздің валюта нарығына ағылуына жол берді. Айырбас бағамымен анықталатын теңгенің сыртқы құнының көрсеткіштері мен қарыздар бойынша пайыздық мөлшерлемелер және бағалы қағаздар бойынша табыстылық арқылы анықталатын теңгенің ішкі құнының көрсеткіштері арасындағы қатынастың бұзылуы ұлттық валютаның тұрақтылығына кері әсерін тигізеді.
 Ұлттық банкінің қайта қаржыландыруының ресми мөлшерлемесінің өзгеру динамикасы – 1997 жылы қаңтар-ақпан айларында 270 %, ал наурыз-тамыз айларында 300 % құрады. Теңгенің айырбас бағамының тұрақтануы мен инфляцияның төмендеуіне байланысты 1997 жылдың ортасынан бастап пайыздық мөлшерлемесінің деңгейі қыркүйекте 280 %-ға дейін төмендеп, ай сайын азайып отырды. 1997 жылдың аяғында ол 230 %, 1998 жылы 52,5 %, 1996 жылдың қыркүйегінде – 30 %, 2000 жылы – 24 % құрады.
 Қаржы операцияларының барлық түрлері бойынша пайыздық мөлшерлемесінің деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп көрсетуге болады: қарыз мерзімінің әр түрлілігі, пайызды төлемеуімен байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздық мөлшерлемесінің өзгеру мүмкіндігімен байланысты тәуекелдің деңгейі.
 Мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық банкінің ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді. Жалпы барлық нақты нарық пайыздық мөлшерлемелер 1994 жылдың тамызынан бастап оң көрініске ие болды.
 Ұлттық банкінің ноталы және қазыналық вексельдер бойынша табысы Ұлттық банкінің ноталарының пайызды және қарызды төлеу жағынан несиеге қарағанда үлкен сенімділігімен түсіндіріледі.
 Резервтік талаптар. Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін, банктің өз міндеттемлері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету және жеке банктердің қызметтерін реттеу туралы «Ережесіне сәйкес міндетті резерв бойынша төлей алмау тәуеклін төмендету және банктердің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.
 1996 жылы 1 қаңтарда енгізілген «Қазақстан Республикасының коомерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметтерін реттеу туралы» Ережесіне сәйкес міндетті резерв бойынша норматив 18-20 % көлемі қарастырылған. Бұл ереже 1997 жылы мамыр айына дейін қызмет етті, осы жылдан бастап норматив банктердің теңге және шетел валютасындағы жалпы депозиттік міндеттемелер бойынша норматив 15 %-ға дейін төмендеді.
 Банктердің міндетті резерв нормативінің көбеюі, 1997 жылдың бірінші жартысында ақша мультипикаторының тез өсуімен түсіндіріледі. Егер 1997 жылы 1 қаңтарда ақша массасының көлемі ақша базасынан 1,61 еседен асса, 1997 жылдың 1 көкегінде бұл мөлшер 2,21, ал 1 шілдеде – 3,1 есеге жетті. Ақша-несие сасатының осы құралын пайдалану арқылы және банктер қарыз алушылардың несие қабілеттілігін бағалауына қатаң көзқарас орнату нәтижесінде 1997 жылдың 1 қазанынан ақша мультипликаторының мөлшері 1,66 деңгейге дейін азайтылды. 1998-1999 жылдары арасындағы ақша мультипликаторы 1,8-1,9 деңгейге сақталынды.
 Банк резервтерінің шамадан тыс өсуіне байланысты (Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттағы қаражаттар) резервтік талаптардың мөлшерін азайтып қана қоймай, сонымен қатар, резервтеудің баламалы тәртібіне ауысу мүмкіндігі пайда болды. Яғни экономикалық нормативтерді орындайтын бантердің корреспонденттік шоттағы қаражаттарының мөлшері резервті талаптардан кем болмау керек еді. Ал 1998 жылы резервтік талаптардың нормативі 20 %-ға , 1999 жылы 15 %-ға дейін төмендейді.
 Ұлттық банк орташа айлық қалдыққа байланысты пайызды банктің корреспонденттік шоты бойынша төлейді. Резервтер бойынша пайызды төлеу резервтік талаптардың депозиттері бойынша банктердің пайыздық мөлшерлемесі арасындағы айырманы азайту қажеттілігінен туындайды.
 1998 жылдың басында жалпы банктер арасында баламалы резервтерден құрылған банктердің үлес салмағы 32,6 %-ын, құрады, ал жыл аяғында – 48,4 %
 1998 жылы банктердің 13,5 %-ы резервтік талаптардың орындалуын бұзды. Мұндай банктерге айып-пұл санкциялары қолданылды.
 Әлемдік тәжірибе көрсеткендей міндетті резервтер деңгейінің тым жоғары болуы қаржы делдал түріндегі банкі жүйесінің тиімділігін әлсіретеді, өйткені резрвтердің банкі жүйесінің тиімділігін әлсіретеді, өйткені резервтердің минималды нормасының үлкеюі несие ресурстарының экономикаға құйылуына кедергі жасайды. Бұдан жоғары міндетті резервтер нормасы АҚШ-та және Германияда қолданылады. АҚШ-та міндетті резервтер нормасы АҚШ-та және Германияда қолданылады.
 АҚШ-та міндетті резервтер сомасы банктің категориясына, депозиттің мөлшеріне, түріне байланысты. Ол федералды резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында сақталынады, артық резервтер федералды резервтік банктердің негізгі көзін, яғни АҚШ-тың ақша нарығында ең негізгі процесстерінің бірі болып табылатын операциялар көзін құрайды. АҚШ-тағы банк жүйесіндегі резервтерінің басты ролі коммерциялық банктердің несиелік операцияларын бақылау болып табылады. Банктердің федералды банк жүйесінің Басқарушылар кеңесі, заңмен бекітілген резервтер көмегімен, коммерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер етеді. Оның мақсаты банк несиесінің артықшылығын немесе кемшілігін болдырмау. Бұл саясат коомерциялық банктердің несие көмегіне қаншалықты жағымды әсер етсе, соншалықты басқарушылар кеңесінде экономикада іскерлік белсенделегінің ауытқуын болдырмауына мүмкіндік болады. Осыцндай жанама жолмен коммерциялық банктің несиесін бақылау құралы сияқты резервтер өтімділік көзі болмайды, бұлар тек салымшыларды қорғайды деп есептейді.
 ФРЖ экономикалық дағдарыс кезеңінде міндетті резерв деңгейін жиі төмендетуге дейін барды, сөйте отырып іскерлік белсенділіктің дамуын ынталандыруға тырысты. Керісінше 1973-1974 жылдары инфляциялық процестерді тежеу мақсатында ФРЖ міндеті резервтердің деңгейін уақытша көтеріп отырды.
 Ақша–несие қатынастарын мұндай бақылау және реттеу механизмі ашық нарықтағы операцияларға және есеп мөлшерлемелерінің өзгерісіне қарағанда сирек пйдаланылады.
 Несие ореациялары Ұлттық банкпен Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті арасындағы, 1997 жылы қаңтар айындағы меморандумына сәйкес Ұлттық банк несиені үш негізгі бағыт бойынша береді. Директивті несиелер Үкімет белгілеген басымдықтар бойынша мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін коммерциялық банктер арқылы және несиелік аукциондар арқылы банктерге берілетін несиелер. 1997 жылы Министрлер Кабинетінің қарамағына Ұлттық банк ұсынған несиелердің 75 % несиеге берілген еді. Сонымен бірге бюджеттің кірісіне бөлінбеген пайда және 16,5 млрд. тенге сомасындағы депозиттер үшін төлемге аударылған. Бұл таза төлемдер бюджет кірісінің 17 % несиесін құрады.
 Директивті несиелердің айналысында қиын жағдай пайда болды. Сондықтан бұл несиелерді қайтару бойынша жұмыстарын тоқтатты, олар несие Үкіметтің кепілдемесі бойынша төленеді деп сенді, өйткені несиелер Қаржы Министрлігі және Экономика Министрлігінің рұқсаты арқылы, несиелік қабілетіне байланыссыз барлық шаруашылық оргондарға берілді. Нәтижесінде 4,6 млрд. теңгеден (қайтарылуы міндетті сомадан) 1997 жылы 1,8 млрд. теңгесі ғана қайтарылды.
 Сөйтіп, банк жүйесі арқылы төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға қысым көрсетілді, олар банк несиесі есебінен бюджет дотациясын жасады, өйткені несие қайтару жүгі Қаржы министрлігіне ауысты.
 Санациялау мен банкроттық механизмін пайдаланусыз басымдылық салалардың кәсіпорындарының қаржы мәселесін шешудің сәтсіз аяқталуы нәтижесінде 1998 жылдың ақпанан бастап, директивті несиені беру тоқтатылды.
 1997 жылғы ақпан-көкек айларындағы, кәсіпорындардың міндеттемелері мен өзара талаптарын республика ішіндегі шаруашылықаралық есепке алу арқылы төлемсіздік мәселесін шешуге ынтасы өткен жылдың тағы бір рецидиві болып шықты. Есепке алу нәтижесінде өткен жылғы наурыз айындағы ақша массасы оның алдындағы айдың көрсеткішіне қарағанда 40,6 %-ға ал көкек айында – 56,4 %-ға өсті.
 Төлемсіздікті шаруашылық аралық есепке алу арқылы шешу, бір жағынан мәселені шешсе, екінші жағынан кәсіпорындардың айналым қаражаттарын жоғалтуға әсер ететін факторды – бағалардың өсуін ынталандырды. Ақша-несие саясатының бұл құралы өткен уақыттың еншісінде қалды. Оның орнын тұрақты түрде жұмыс жасайтын клиринг алу керек және ол кәсіпорындардың қаржы тәртібін сақтаған кезде ғана төлемсіздік мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
 Үкіметтің несиелеу көлемі әрқашан бюджет тапшылығының деңгейімен және оны баламалы көздер жабу мүмкіндігімен анықталды. Қаншалықты бюджет тапшылығы жоғары болса, соғұрлым несие эммиссиясының ықтималдығы үлкен болады да, ол инфляцияға ықпал етеді. Сөйтіп үкімет оған балама инфляциясыз көздерді кеңейтуге мән береді, ондай көздерге: сыртқы қарыздар және үкіметтің бағалы қағаздары жатады.
 Ұлттық банк 1997 жылы көкек айында мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттемелердің бірінші аукционнан өткізгенде Қаржы Министрлігі бастапқы үш айда сату көлемін 1,6-2,3 млн. теңгеден. 1997 жылы желтоқсан айында – 171,7 млн., ал 1999 жылдың маусымында – 3 млрд. теңгеге дейін көтерді. Дисконттық баға 1997 жылы маусымда – 55,65 %-дан 1999 жылдың ортасында 92,92 %-ға дейін өсті.
 Аукциондық несиелер бір айдан үш айға, кейін алты айға жейін берілді.
 1998 жылғы қаржы нарығының жаңалығы – банкаралық қаржы платасы ұйымдастырған банкаралық несиелерді сату болды.
 1998 жылы Ұлттық банк арқылы ломбардтық негізде несие беру тәжірибесі басталды. Аталған несиелердің көлемі үлкен емес, бұлай болуы олардың экономикалық мәнімен байланысты. Банктер бұл несиелерді өте қажетті жағдайларда ғана қолданады.
 1998 жылы орталық несиелер бойынша банктердің қарыздарын қайта құру процесі басталды, бұл позитивті бағаланды, өйткені 1996-1998 жж. берілген қарыздары бойынша айыппұлдар мен пайыздың өсу түріндегі қарыздардың көбеюі және жиналуы республикадағы жалпы экономикалық жағдайға кері әсерін тигізді, соның ішінде төлем жағдайына және есеп айырысу тәртібіне ықпал етті.
 Ашық нарықтағы операциялар.
 Бұны Орталық банкпен екінші нарықта ақша массасының көлемін реттеу мақсатында бағалы қағаздарды сату-сатып алу операциялары ретінде түсінуге болады. Бұл айналыстағы бар барлық коммерциялық банкілердің өтімділігіндегі және несиелік салымдардағы ақша массасын реттеудің ең икемді әдісі. Мұның мағынасы мынадай, Орталық банкінің ақша эмиссясын тоқтатау және банктердің несиелік экспанциясын шектеу мақсатында, нарықта бағалы қағаздарды сатып, бұл қағаздарды сатып алған банктердің резервтік шоттарынан белгілі бір соманы есептен шығару. Керісінше, ақша шығаруын және несиелерді беруді ынталандыру үшін Орталық банк кері операциясын жүргізеді – бағалы қағаздарды сатып алып, оның құнын банктердің резервтік шотына аударады. Осылармен Орталық банк ашық нарықтағы (өзінің) операцияларымен банк жүйесінде өзінің өтімділігін жоғарлату үшін жағымды жағдайлар жасайды немесе керісінше, сонымен бірге айналыстағы ақша массасының көлемін реттейді. Егер бағалы қағаздар Орталық банкпен алдын ала дараланған бағам бойынша сатылса, онда Ұлттық банк сатып алушыларды ынталандыру үшін және сонымен олардың несиелік қабілеттерін төмендету үшін нарықтық бағамнан төмен бағаммен бекітеді.
 Орталық банк бағалы қағаздарды сатып алған кезде коммерциялық банктердің минималды резервтер мөлшерін көбейтіп, клиенттермен активті қарыздық операцияларды жүргізу мүмкіндігі кеңейеді, яғни ақшалардың қлма-қолсыз эмиссиясы үлкейеді. Орталық банк коммерциялық банктерге бағалы қағаздарды сатқан кезде олардың резервтегі қаражаттары азаяды, ал банктердің несиелік ресурстары қысқарады, нәтижесінде ақша массасы азаяды. Міне, сөйтіп Орталық банк ашық нарықта бағалы қағаздары бойынша операциялары арқылы айналыстағы ақша массасының көлеміне, коммерциялық банктердің резервтеріне, олардың несие қабілеттеріне әсер етеді.
 Ұлттық банк ашық нарықта бағалы қағаздармен операциялар жүргізу формасы бойынша тікелей немесе қайтарымды болуы мүмкін. Тікелей операция коммерциялық банктерге бағалы қағаздарды қалыпты түрде сату немесе сатып алу түрінде сипатталады. Қайтарымды операциясының мағынасы кемиді. Орталық банкпен бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу операциясы орындалғаннан кейін міндетті түрде алдын-ала белгіленген баға бойынша орындалған операцияға кері операция жүргізілуі керек. Аукционды белгілі бір тәртіппен бір күнде жүргізеді, бұл Орталық банктің бағалы қағаздардың жаңа партиясын сатып алу күнімен алдында сатып алынған бағалы қағаздардың қайта сатылу күні сәйкес келуі үшін жасалады.
 Бұның бәрін Орталық банк айтылған операция арқылы коммерциялық банктердің несиелік мүмкіндіктерін реттеу мақсатында жүргізеді. Егер Орталық банк алдында сатып алған бағалы қағаздарын қайта сату көлемі жаңа партия көлемінен көп болса, банктердің несие ресурстарының мөлшері шектеледі және керісінше.
 Орталық банк ашық нарықта операцияларын мұқтаждық пайда болуына немесе ақша-несие эмиссия көлемінің кеңеюіне байланысты жүйесіз жүргізеді.
 1998 жылдың ортасынан бастап, Ұлттық банк өзінің жеке меншік бағалы қағаздар партфелін құрастыруы бойынша жұмыс жүргізе бастады. Осыған орай, ол – 386,6 млн теңгені құрады, сәйкесінше айналым мерзімдері әр түрлі қазынашылық міндеттемелерінің нарықтағы айналымында болған жалпы сомадағы үлесі 6,8 % құрады.
 Ақша саясатының құралы ретінде Ұлттық банкіге ашық нарықта операцияларды пайдалануға бағалы қағаздардың жеткіліксіз «портфелі» жол бермейді. Мемлекеттік бағалы қағаздарды Ұлттық банкінің сату-сатып алу операциялары көбінесе екінші реттегі нарықты жандандыру мақсатында жүзеге асырылады. Егер, оның даму динамикасы бойынша қарасақ мұндай жағдай негізінен мүмкін болады.
 Ақша массасын шұғыл түрде реттеудің басты құралына ақша агрегаттары бойынша мақсатты бағдардан шығатын, көлемі белгіленген Ұлттық банкінің ноталарының эмиссиясы жатады.
 Валюта нарығындағы операциялар арқылы – өтімділікті қамтамасыз ету саясаты. Ұлттық банкінің валюталық нарықтағы интервенциясы жалпы ақша-несие саясатының шегінде жүзеге асты. Ұлттық банкінің шетел валютасын сату, егер ақша базасының өсімі басқа факторлардың әсерінен шетел активтерінен басқа болатын жағдайда, 1998 жылы жағдайлар көбінесе ақша массасының өсімін стеризациялау және теңгенің айырбастау бағамын реттеу мәселелерінбір уақытта шешті. Бірақ кейбір айларда таза шетел активтерінің өсімі Үкіметке берілген таза несиелер өсіміне ақша базасының өсімінің төмендеуі, Ұлттық банкінің қатысу дәрежесінің төмендеуі бұл қарама-қайшылықтарды жоюға мүмкіндік беріп, бір уақытта, ақша массасына валюталық интервенцияларының әсер ету тиімділігін төмендетті.

 2 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты

 2.1 Ұлттық Банктің 2007-2009 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі бағыттары

 «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 29-бабына сәйкес Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
 Ақша-несие саясатының негізгі бағыттары жыл сайын алдағы 3 жылға, ақша-несие саясатының 3 жылға арналған негізгі көрсеткіштерінің болжамдарын қоса және алдыңғы жылға арналған шараларды нақтылай отырып айқындалады.
 Ақша-несие саясатының 2007-2009 жылдарға арналған көрсеткіштерінің болжамдарын әзірлеу кезінде трансмиссиялық механизм үлгісі пайдаланылды. Есептеу кезінде орташа мерзімді кезеңде әлемдік экономиканың өсу қарқыны және әлемдік тауар нарықтарының конъюнктурасы Қазақстан экономикасының дамуына қолайлы жағдай жасайтын болады деген болжамдар пайдаланылды. Бұдан басқа, есептеулер мен ұсыныстар негізіне Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарының (бұдан әрі – Орта мерзімді жоспар) өлшемдері алынды. Сонымен бірге, республикалық бюджеттің 2007 жылға арналған жобасына сәйкес, республикалық бюджеттің 2007 жылға арналған шығыстары бюджеттің 2006 жылғы шығыстарымен салыстырғанда 28,1 %-ға көбейеді деп болжанып отыр.
 Инфляцияға болжам Филипс қисығы негізінде жасалды, ол ЖІӨ-нің әлуетті деңгейінен, инфляциялық күтулерден және еңбекақыдан ауытқуы арасындағы теориялық өзара байланысты көрсетеді. Соңғы көрсеткіштер, өз кезегінде, экономикаға берілген несиелер, айырбас бағамы, ақша массасы және басқа да көрсеткіштер арқылы айқындалады. Сыртқы борыш қарастырылатын үлгілерге тікелей кірмейді.
 2007-2009 жылдарға арналған әлуетті инфляцияға P-star үлгісі бойынша жасалған болжам біршама шетел капиталының әкелініп, ішкі қаржы нарығындағы өтімділіктің асып кетуі, мемлекеттік бюджет шығыстарының өсуі жағдайларында орта мерзімді кезеңде инфляция динамикасының төмендеу үрдісі болғанымен экономиканы дамытудың инфляциялық аясының сақталатындығын көрсетеді.
 Инфляцияға орта мерзімді кезеңге болжам және 2007-2009 жылдарға арналған негізгі бағдарлар.
 Ел экономикасы ахуалының энергоресурстар, әсіресе мұнай бағасына және елге әкелінетін капиталға үлкен тәуелділігін ескере отырып, инфляцияның 2007-2009 жылдарға арналған болжамын әзірлеу кезінде экономика дамуының 3 сценарийі қарастырылды:
 - «капиталдың қалыпты әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан төмен,капиталдың әкелінуі елге соңғы 2 жылда әкелінген орташа жылдық капиталдан төмен);
 - «капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан төмен, капиталдың әкелінуі елге соңғы 2 жылда әкелінген орташа жылдық капиталдан жоғары);
 - «мұнайға жоғары баға» сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан жоғары).
 Барлық үш нұсқада да нақты сектордың негізгі көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасы Орта мерзімді жоспардың көрсеткіштеріне сәйкес келетіндігін көрсетеді. Мысалы, болжамды кезеңде ЖІӨ орташа жылдық өсуі 9,6 %-ды, негізгі капиталдарға инвестициялар – 18-20 %-ды, жалақы жылына – 8 %-ды, бюджеттен жеке тұлғаларға берілетін трансферттер жылына – 8 %-ды құрайды деген болжам бар. Сонымен бірге бекітілген республикалық бюджетке сәйкес республикалық бюджеттің 2007 жылға арналған шығыстары 2006 жылғы бюджеттің шығыстарымен салыстырғанда 28,1 %-ға артады деген болжам бар.
 Сондай-ақ екінші деңгейдегі банктер тартатын шетелдік капиталдың әкелінуін шектеу жөніндегі жұмыстар шеңберінде Ұлттық Банк пен ҚҚА қолданып отырған шаралар да ескерілді.
 Ақша-несие саясаты құралдарының динамикасы жеке әрбір сценарий үшін қалыптасқан ахуалға қарай айқындалды.
 «Капиталдың қалыпты әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийі бойынша ұзақ мерзімді үрдіс ретіндегі мұнай бағасының төмендеуін бағалау және халықаралық капитал нарықтарындағы қарыз алу құнының көтерілуі мұнай өндіру жобаларын жаңадан сырттан қаржыландырудың және екінші деңгейдегі банктердің таза сырттан қарыз алуының төмендеуін қамтамасыз ететін болады.
 Бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан аспайтын мұнайға деген әлемдік баға деңгейінде тауарларды және көрсетілетін қызметтерді экспорттаудың өсу қарқыны 2007 жылы шамамен 7 %-ды, ал 2008-2009 жылдары 4-6 %-ды құрайтын болады. Тауарлар мен халықаралық қызметтер балансының профициті сыртқы борыштық міндеттемелері бойынша төлемдердің және тікелей шетелдік инвесторларға төленетін төлемдердің өсуін өтейтін болады. Ағымдағы операциялар бойынша баланс 2007 жылы оңынан қалыптасып (шамамен ЖІӨ-ге шаққанда 0,4 %), 2009 жылы ЖІӨ-ге шаққанда 1 %-ға дейін ұлғаяды деп күтілуде.
 Мұнай және газ кен орындарын зерттеудің көбірек капитал салынатын жобаларының аяқталу кезеңіне өтуіне байланысты 2007 жылдан кейін тікелей шетелдік инвестициялар түріндегі қаржыландыру көлемі де біртіндеп төмендейді. Қаржыландырудың қосымша көлемі республика банктері мен кәсіпорындарының сырттан заем тартуы есебінен қамтамасыз етіледі.
 Шетел капиталының және экспорттық валюта түсімінің әкелінуі теңгенің ықтимал нығаюының негізгі факторларының сақталуына, сондай-ақ Ұлттық қордың халықаралық резервтерінің және активтерінің одан әрі жинақталуына себепші болады.
 Бұл сценарий бойынша банктердің активтері алдағы үш жылдық кезеңде орташа алғанда жылына 27 %-ға өсетін болады. Банктердің резидент еместер алдындағы міндеттемелері шамамен жылына 9,5–10 млрд. АҚШ долларына өсетін болады.
 Ұлттық қордың халықаралық резервтері мен активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны қарастырылатын кезеңде тиісінше 10 % және 23 %-ды құрайтын болады.
 Осы сценарий үшін инфляция болжамдарының рұқсат етілген мәнін алуға мүмкіндік беретін ақша-несие саясатының негізгі құралдарының 2007-2009 жылдарға арналған орташа жылдық мәндері мынадай деңгейде таңдалған: банктердің Ұлттық Банктегі аударылатын депозиттері – 790 млрд.теңге, банктердің Ұлттық Банктегі басқа депозиттері – 320 млрд. теңге, айналыстағы ноталар көлемі – 270 млрд.теңге.
 Капиталдың қалыпты әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға сценарийі үшін нақты сектор және ақша-несие саясаты құралдары көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасына қатысты жасалған болжамдарды орындау кезінде 2007-2009 жылдарға мынадай болжамдар алынды. Болжамды кезеңдегі ақша базасының орташа жылдық өсуі 18 %, ақша массасының, банк жүйесіндегі депозиттердің, экономикаға берілетін кредиттердің өсуі 27-28 % құрайды. 2007 жылы орташа жылдық инфляция деңгейі 6,2-7,2 %, 2008 жылы – 6,0-7,0 %, 2009 жылы – 6,0-7,0 % шегінде болады.
 Капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийі қарыз алу құнының төмен деңгейде сақталып қалуының және мұнай бағасының динамикасына қатысты белгісіздіктің банктердің сырттан қарыз алуының одан әрі кеңеюіне және мұнай өндіру жобаларын қаржыландырудың ұлғаюына себепші болатынын көздейді.
 Тауарлар мен көрсетілетін қызметтер экспортының өсу қарқыны капиталдың әкелінуіне байланысты болмағандықтан олар алдыңғы сценарийдегідей бола береді.
 Банктердің активтері алдыңғы үш жылдық кезеңде жылына орташа алғанда 32 %-ға өсетін болады. Банктердің резидент еместер алдындағы міндеттемелерінің өсуі жылына шамамен 10–12 млрд. АҚШ долларын құрайтын болады.
 Ұлттық қордың халықаралық резервтері мен активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны қаралатын кезеңде тиісінше 19 % және 23 % болады.
 Осы сценарий үшін инфляция болжамдарының рұқсат етілген мәнін алуға мүмкіндік беретін ақша-несие саясатының негізгі құралдарының 2007-2009 жылдарға арналған орташа жылдық мәндері мынадай деңгейде таңдалған: банктердің Ұлттық Банктегі аударылатын депозиттері – 860 млрд.теңге, банктердің Ұлттық Банктегі басқа депозиттері – 640 млрд. теңге, айналыстағы ноталар көлемі – 317 млрд.теңге.
 Капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға сценарийі үшін нақты сектор және ақша-несие саясаты құралдары көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасына қатысты жасалған болжамдарды орындау кезінде 2007-2009 жылдарға мынадай болжамдар алынды. Болжамды кезеңде ақша базасының орташа жылдық өсуі 30 %, ақша массасының, экономикаға берілетін кредиттердің және банк жүйесіндегі депозиттердің өсуі 33-34 %-ды құрайды. Инфляция 2007 жылы 7,3-8,3 %, 2008 жылы – 6,9-7,9 %, 2009 жылы – 6,9-7,9 % шегінде болады.
 «Мұнайға жоғары баға» сценарийі барысында тауарлар және көрсетілетін қызметтер экспортының өсу қарқыны жылына 15 % артық болады. Тауарлар мен халықаралық қызметтер балансы профицитінің жыл сайынғы өсуі шетелдік инвесторлар мен кредиторларға төленетін таза төлемдердің өсуінен асып түседі. Ағымдағы шот профициті 2007 жылы ЖІӨ-ге шаққанда 1 %-дан асады, ал 2009 жылы ЖІӨ-ге шаққанда 3 % жетуі мүмкін.
 Мұнай бағасының жоғары деңгейі және шетелдік инвесторлар сенімінің тұрақты түрде жоғары болуы мұнай-газ жобаларын қосымша қаржыландыруды және республика банктері мен кәсіпорындарының сырттан қарыз алу ауқымын арттыруды ынталандырады. Банктердің резидент еместер алдындағы міндеттемелері 2007-2008 жылдары 10-15 %-ға өседі, 2009 жылы өсім 2-3 %-ға дейін баяулайды деп болжанады.
 Ұлттық қордың халықаралық резервтері мен активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны 25-26 % болады. Бұл қалыпты баға сценарийімен салыстырғанда теңгенің айырбас бағамына оның нығаю жағына қарай үлкен қысым жасайтын болады. Осы сценарий барысында Ұлттық қордың халықаралық резервтері мен активтерінің өсу қарқыны қалыпты баға сценарийлерімен салыстырғанда 3-6 пайыздық тармаққа жоғары болады.
 Сонымен қатар мұнайға жоғары баға жағдайында банк активтерінің одан әрі өсуі 2007 жылы одан кейінгі жылдары жыл сайын өсу қарқыны 30-40 %-ға дейін біртіндеп баяулай отырып шамамен 50 %-ды құрайды.
 Осы сценарий үшін инфляция болжамдарының рұқсат етілген мәнін алуға мүмкіндік беретін ақша-несие саясатының негізгі құралдарының 2007-2009 жылдарға арналған орташа жылдық мәндері мынадай деңгейде таңдалған: банктердің Ұлттық Банктегі аударылатын депозиттері – 990 млрд.теңге, банктердің Ұлттық Банктегі басқа депозиттері – 860 млрд. теңге, айналыстағы ноталардың көлемі – 530 млрд.теңге.
 Мұнайға жоғары баға сценарийі үшін нақты сектор және ақша-несие саясаты құралдары көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасына қатысты жасалған болжамдарды орындау кезінде 2007-2009 жылдарға мынадай болжамдар алынды. Көрсетілген кезеңде ақша базасының, ақша массасының, экономикаға берілетін несиелердің және банк жүйесіндегі депозиттердің орташа жылдық өсуі 40-41 %-ды құрайды. Инфляция 2007 жылы 8,2-9,2 %, 2008 жылы – 8,0-9,0 %, 2009 жылы – 8,0-9,0 % шегінде болады.
 Ұлттық Банктің 2007-2009 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі мақсаты орташа жылдық инфляцияны мынадай деңгейде ұстап тұру болады:
 «капиталдың қалыпты әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийін іске асыру кезінде 2007 жылы 6,2-7,2 %, 2008 жылы – 6,0-7,0 %, 2009 жылы – 6,0-7,0 % шегінде;
 «капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийін іске асыру кезінде 2007 жылы 7,3-8,3 %, 2008 жылы – 6,9-7,9 %, 2009 жылы – 6,9-7,9 % шегінде;
 «мұнайға жоғары баға» сценарий іске асу кезінде 2007 жылы 8,2-9,2 %, 2008 жылы – 8,0-9,0 %, 2009 жылы – 8,0-9,0 % шегінде.
 ЖІӨ, мемлекеттік шығыстар және Орта мерзімді жоспарда көзделген басқа да көрсеткіштер ұлғайту жағына қарай қайта қаралатын болса, инфляция болжамының да көтерілетіндігін айта кету қажет. Сонымен қатар валюта жоғары баға сценарийі көрсеткіштерінен қарқынды асып әкелінген және халықтың кірісі Орта мерзімде жоспарда белгіленген көрсеткіштерден жоғары өскен жағдайда ақша ұсынысы инфляцияның мақсатты көрсеткіштеріне қол жеткізуге қажетті шектен шығып кетуі мүмкін.
 Бұл құжатта мұнайға қалапты баға сценарийі үшін, негізінен 2007 жылға арналған ақша-несие саясаты, оның ішінде ақша-несие саясатын қатаңдату шаралары атап көрсетілген. Одан кейінгі жылдарға арналған шаралар 2007 жылдың нәтижелері бойынша нақтыланады. Мұнайға жоғары баға сценарийі іске асырылған жағдайда ақша-несие саясатының шаралары одан да күшті қатаңданатын болады.
 Мұнайға қалыпты баға сценарийі іске асырылған жағдайда ақша-несие саясатының 2007 жылға арналған шаралары.
 Ақша-несие саясаты саласында 2007 жылы Ұлттық Банк өз қызметінде орташа жылдық инфляцияны төмен деңгейде ұстауға бағытталған ақша-несие саясатын жүзеге асыруды басым бағыты ретінде айқындайды.
 Ақша-несие операцияларын пайдаланудың тиімділігін арттыру және ақша нарығының ахуалына әсер ету үшін қолданылатын шараларды одан әрі күшейту, ақша-несие саясаты құралдарының әр түрлері бойынша ставкаларды келісу жөніндегі жұмыстар жалғаса береді. Сыйақының нарықтық ставкаларына жасалатын қысқа мерзімді ставкалардың реттеу ролін көтеру жөніндегі шаралар ставкалар дәлізін тарылту (төменгі ставка – депозиттерді тарту жөніндегі ставка, жоғарғы ставка – заемдар беру жөніндегі ставка) арқылы жүргізіледі.
 Қайта қаржыландырудың ресми ставкасын қосқанда Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкалар ақша нарығындағы ахуалға және инфляция деңгейіне қарай реттеледі.
 Екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі қысқа мерзімді ноталары мен депозиттері қаржы нарығындағы сыйақы ставкаларын реттеудің, сондай-ақ банктердің артық өтімділігін жүйелеудің негізгі құралдары болып қала береді.
 Қажет болған жағдайда қысқа мерзімді қисық кірістілікті қалыптастыру үшін ноталарды айналысқа шығару мерзімін ұзарту және көлемін ұлғайту мүмкіндігі қаралады, ол Ұлттық Банктің біраз шығындануын талап етеді. Ұлттық Банк бұл мүмкіндікті зерттеп, қаржы нарығындағы ахуалға қарай тиісті шешім қабылдайды. Осы жұмыс шеңберінде Ұлттық Банк қисық кірістіліктің қалыптасу мәселелерін шешу жөнінде Қаржы министрлігімен бірге жүргізілетін жұмысты үйлестіруді күшейту қажет деп санайды. Бұл проблеманың Ұлттық Банкке теріс ықпалы ашық нарықта операциялар жүргізу мүмкіндіктерінің шектелуінен және ақша-несие саясаты құралдарының негізгі макрокөрсеткіштерге әсер етуінің әлсіреуінен көрінеді.
 Банк жүйесінің артық өтімділігі мәселелерінің өткірлігі сақталған жағдайда Ұлттық Банк ақша-несие саясатын қатаңдата береді. Банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін банктік заемдарды беру механизмі, репо операциялары және қайта есепке алу операциялары жетілдіріледі, атап айтқанда кепіл құралдарының тізбесін кеңейту жұмыстары жүргізіледі. Сонымен қатар өтімділікті беру құралдарын (қайта қаржыландыру заемдары және вексельдерді қайта есепке алу секілді) пайдаланудың тиімділігін күшейту мақсатында олардың мерзімдерін бірегейлендіру мүмкіндігі қарастырылады.
 Инфляцияны төмендету үшін шектеулі ақша-кредит саясатын жүргізумен қатар, әсіресе, жиынтық сұранысты дамытудың, өсуін шектеудің бюджеті бөлігінде, бюджет саясатын қатаңдандыру, сондай-ақ отандық өндірушілер тарапынан тауарлар мен көрсетілетін қызметтер ұсыныстарын ынталандыру қажет. Инфляциялық үдерістерге қысымды азайту мақсатында бюджет саясатын қатаңдату бюджет шығыстарының, оның ішінде инвестициялық шығыстардың өсуін шектеу, мемлекеттің мұнайдан түскен кірістерді кепілдік берілген трансферт түрінде пайдалануын шектеу, сондай-ақ салық ауыртпалығын сақтау саясатынан бас тарту бағытында жүргізілуі қажет.
 Экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының мониторингі бойынша қаржылық емес корпорациялар секторының, қалыптасқан экономикалық конъюнктураның және кәсіпорындардың қаржылық ахуалының даму үрдістерін және бағыттарын бағалауды қалыптастыруға, сондай-ақ пайыздық, валюталық саясатты айқындау, ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерін белгілеу, қаржы тұрақтылығы туралы есептерді жасау кезінде Ұлттық Банк қызметіндегі мониторинг нәтижелерін іс жүзінде пайдалануды кеңейтуге бағытталған жұмыстар жалғаса береді.
 Ұлттық Банк теңгенің еркін айырбас бағамы режимін ұстанатын болады, яғни теңгенің ішкі валюта нарығындағы шетел валютасына қатысты номиналды бағамының динамикасы осы шетел валютасына деген сұраныс пен ұсынысқа қарай белгіленеді. Ұлттық Банк теңге бағамының ауытқуына бағдарлар немесе дәліздер жасамайды. Ұлттық Банк ішкі валюта нарығындағы өзінің қатысуын қысқартуға ниетті.
 Ұлттық Банк валюта нарығындағы операцияларды, негізінен, Ұлттық қор үшін жүзеге асыратын болады, өйткені, Ұлттық Банк Ұлттық қордың активтерін айырбастау және қайта айырбастаудың жаңа ережесіне сәйкес Ұлттық қор үшін Ұлттық Банктің халықаралық резервтерінен шетел валютасын сатумен бірге ішкі нарықтағы шетел валютасын да сатып ала алады.
 Валюталық реттеу және валюталық бақылау саласында. «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» ҚР Заңына сәйкес 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап күрделі операциялар бойынша пайдаланылып жүрген шектеулердің күші толығымен жойылады. Сол сәттен бастап ағымдағы және күрделі операциялар бойынша валюталық шектеулер болмаған жағдайда теңгенің айырбасталуы толық қамтамасыз етілетін болады.
 Валюталық шектеулердің болмауы капиталдың әкелінуінің жоғары деңгейдегі жұмылдырылуын білдіреді, ол валюталық және қаржы нарықтарындағы ахуалдың тұрақсыздануына әлуетті қауіп тудыруы мүмкін. Мұндай жағдайларда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі капиталдың қозғалысымен байланысты валюталық операциялардың мониторингін күшейтеді, сыртқы экономикалық операциялар және ішкі валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс көздеріне талдау жасау бойынша ақпарат базасын жетілдіру жұмыстарын жалғастыра береді.
 Төлем жүйелері саласында Қазақстан экономикасының әр түрлі субъектілері арасында төлемдер мен аударымдарды жүргізудің қауіпсіз және уақтылы болуын қамтамасыз ететін жоғары технологиялық деңгейде төлем жүйелерінің жұмыс істеуіне одан әрі қолдау көрсету жұмысы жалғастырылады. Бұл жұмыс сондай-ақ қызмет көрсететін операторларды және төлем жүйесінің пайдаланушыларын бақылау және қадағалау жүйелерінен тұратын болады. Сонымен қатар орта мерзімді перспективада төлем жүйелерін дамыту шеңберінде Ұлттық Банк Төлем карточкаларының ұлттық жүйесін одан әрі дамытуға, Қазақстан Республикасының «Электронды Үкімет» жүйесін құру шеңберінде «Төлем шлюзін» жасауға, сондай-ақ төлем жүйелері үшін жаңа Резервтік орталық құруға ерекше көңіл бөлетін болады.
 Қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету саласында Ұлттық Банк өз қызметін ҚҚА-мен тығыз үйлестіретін болады. Бұл ретте Қаржы тұрақтылығы туралы есепті одан әрі жетілдіру жұмыстарын жүргізетін болады. Ұлттық Банк пен ҚҚА-нің алдымыздағы кезеңдегі міндеттерінің бірі – қаржы тұрақтылығы индикаторларының жүйесін қалыптастыру, қаржы жүйесінің тұрақтылығына теріс әсер етуі мүмкін жағдайларды анықтау және алдын алу. Дағдарыс жағдайларының дамуын болдырмайтын құралдар әзірленеді. Талдау жұмыстарының нәтижелерін бұқара халықтың тұрақты түрде пайдалануын қамтамасыз ету Қазақстанның қаржы жүйесіне деген сенімді күшейтуге себебін тигізетін осы жұмыстардың маңызды бөлігі болып табылады.
 Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасына сәйкес еліміздің банк секторының сыртқы борышын басқарудың тиімділігін арттыру қаржы секторын реттеудегі негізгі бағыттардың бірі болады.
 Қаржы тұрақтылығына төнген қауіпті уақтылы анықтау жөніндегі өзара іс-қимылдардың және жұмыстарды ұйымдастырудың сапалық деңгейін арттыру, сондай-ақ қаржылық қатынастар субъектілерінің тәуекелдерін халықаралық практикаға сәйкес реттеу жөніндегі үйлестірілген саясатты жүргізу үшін Ұлттық Банк ҚҚА және Үкіметпен бірлесіп 2007 жылы Қаржы тұрақтылығы жөнінде меморандум әзірлеп, қол қоятын болады. Ол құжат қаржы тұрақтылығы үшін тәуекелдерді реттеу бөлігінде органдардың құзыретін, ақпараттық өзара іс-қимыл жасау рәсімін, қаржы тұрақтылығы мәселелері бойынша тұрақты консультациялар жүргізу тәртібін, реттеуші іс-қимылдардың келісілген шараларын іске асырудың жолдары мен қағидаттарын реттейтін болады.

 2.2 Ұлттық банктің 2007 жылдағы ақша-несие саясаты

 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қалыптасып отырған практикада жыл сайын алдағы 3 жылға Ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын əзірлейді, оларда инфляция бойынша мақсаттық бағдарлар, сондай-ақ ақша-несие саясатының оларға қол жеткізу жөніндегі шаралары айқындалады. Орта мерзімді кезеңге арналған саясаттың стратегиялық бағыттарын айқындау Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі саясатының болжамдылығын арттырады жəне қаржы нарығы қатысушылары үшін оны дамыту бағытындағы айқындалмаушылық дəрежесін төмендетеді. 2007 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алдында тұрған міндеттерді орындау əлемдік қаржы нарығының жəне тиісінше ішкі экономиканың даму перспективаларына қатысты көмескілік дəрежесінің жоғары болуына байланысты күрделі болды. Əлемдік қаржы нарығындағы ахуалдың одан əрі нашарлауы тəуекелінің жоғары болуы жағдайында ірі дамыған елдердің орталық банктері ахуалды тұрақтандыру үшін өзінің банк жүйелеріне көмек көрсете бастады.
 2007 жылы Қазақстан Республикасындағы жылдық инфляция (өткен жылдың желтоқсанымен салыстырғанда желтоқсанда) 18,8 % (соңғы 7 жылдағы ең жоғары деңгей) болды. Ағымдағы кезеңнің ерекшелігі инфляциялық қысымның күшеюі жəне қаржы нарығындағы ахуалдың нашарлауы жағдайында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің алдында жəне басқа да орталық банктердің алдында белгілі бір таңдау туындауында болды. Басқа жағынан алғанда бағаның тұрақтылығына қол жеткізуді, ал басқа жағынан алғанда қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, экономиканың одан əрі өсуін арналған жағдайды сақтау қажет.
 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі осы жағдайларда екі жылға алға, яғни ақша-несие саясатының 2008-2009 жылдарға арналған негізгі бағыттарын əзірлеу жөнінде шешім қабылдады. Бұл ретте негізгі мақсатты іске асырумен қатар банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар кешеніне ерекше назар аударылды.
 Айқындалмаушылықтың төмендеуіне қарай Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің үш жылдық кезеңге арналған ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын əзірлеу практикасына қайтып оралуға ниеті бар.
 Əлемдік экономикадағы қаржылық сілкініс Қазақстан Республикасы экономикасының сыртқы тəуекелдерге тəуелді екенін көрсетті. Экономика дамуының соңғы бірнеше жылдар бойы қалыптасқан түбегейлі ерекшеліктері осалдықтың негізгі факторларының бірі болды. Шикізат салаларының кірістері, банктердің сырттан қарыз алуы, мемлекеттік шығыстардың өсуі экономканың «қызып кетуіне» жəне жиынтық сұраныстың өсуіне ықпал етуін жалғастырды. Сұраныс белсенді өсіп отырған жағдайда инфрақұрылым қызметі мен жылжымайтын мүлікке деген сұранысты тез қанағаттандыруға экономиканың объективтік мүмкіндігінің болмауы жағдайында инвестициялауға арналған құралдардың шектелуі жылжымайтын мүлік нарығының «қызып кетуіне» жəне құрылыс жəне басқа да қызмет көрсету секторындағы кірістіліктің артуына алып келді. Жылжымайтын мүлік нарығы инвестициялар үшін неғұрлым тартымды болды. Қазақстан Республикасы экономикасының қаржы секторының соңғы жылдардағы өсуі де банк жүйесіндегі тəуекелдердің айтарлықтай жинақталуына қабаттас болды. Теңгенің нығаюы, Қазақстан Республикасының тəуелсіз кредиттік рейтингінің жəне отандық банктердің рейтингінің көтерілуі, банк секторының инвестициялық тартымдылығы Қазақстан банктерінің капиталдың сыртқы нарықтарына үстемдік жасауына мүмкіндік жасады. Сыртқы қарыз алудың өсуі жəне кредиттеу көлемінің ұлғаю қарқынының өсуі несие портфелінің сəйкес сапасымен қамтамасыз етілгеніне қарамастан, банктердің активтері сапасының нашарлауының əлуетті тəуекелі бағаланған жоқ.
 Банктердің құрылыс саласын жəне жылжымайтын мүлік нарығын басымдықпен несиелуі, бір жағынан, жылжымайтын мүлік нарығындағы бағалардың одан əрі көтерілуіне жəне банк секторының несиелік тəуекелдерге ұшырауының күшеюі себепші болды. Екінші жағынан, құрылыс секторы іс жүзінде банктердің қаржыландыруына толық тəуелді болды.
 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жəне Қазақстан Республикасы қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі бірнеше жылдар бойы банк жүйесінде туындайтын тəуекелдерді барынша төмендету жөнінде шаралар қабылдады. Атап айтқанда, несие портфелінің сапасын реттеу, ең төменгі резервтік талаптардың тетігін жетілдіру жөнінде шаралар қабылданды, несиелік тəуекелді неғұрлым барабар бағалауға, провизияларды қалыптастыруға жəне қаржы ұйымдарының капиталын ұлғайтуға бағытталған жаңа талаптар əзірленді, шетелден қарыз алуға шектеулер енгізілді. Сонымен қатар əлемдік қаржы нарықтарында туындаған мәселелер банк жүйесінің жинақталған тəуекелдерінің пайда болуына жəне ұлттық экономиканың сыртқы қаржы күйзелістеріне осалдығының күшеюіне алып келді. Сырттан қаржыландыру ресурстық базаны толықтырудың маңызды көздері болып табылатын Қазақстан банктері ағымдағы өтімділіктің жетіспеуі проблемасына ұшырады. Банктік қаржыландырудың төмендеуі бірінші кезекте құрылыс көлемінің қысқаруына, сондай-ақ басқа салалардағы белсенділіктің төмендеуіне алып келді. Тəуекелді қайта бағалау, қаржы жүйесіндегі қорландыруға қатысты қиындық "Standard & Poor’s” жəне "Fitch” халықаралық рейтинг агенттіктерінің Қазақстан Республикасының тəуелсіз несиелік рейтингін, сондай-ақ бірқатар отандық банктердің рейтингтерін төмендетуіне алып келді. Соған қарамастан экономиканың өсу қарқыны 2007 жылдың аяғына дейін бəсеңдемеді.
 Əлемдік экономика 2007 жылдың бірінші жартыжылдығында жоғары қарқынмен дамыды. ХВҚ-ның бағалауы бойынша оның өсу қарқыны осы кезеңде жылдық көрсетумен 5 % жуық болды. Осы өсудің жартысы Қытайдың, Үндістанның жəне Ресейдің экономикаларының дамуына келді. Сонымен қатар, əлемдік қаржы нарығы 2007 жылдың бірінші жартыжылдығында ставкалардың біртіндеп шамалы өсуімен сипатталды. Осындай өсудің себебі инфляция деңгейінің артуы нəтижесінде кейбір дамыған елдердің орталық банктерінің ақша-кредит саясатын қатаңдатуы болды. Еуропа орталық банкі бір жылдың ішінде базалық пайыздық ставканы екі рет көтерді – наурызда 3,75 % деңгейге дейін жəне маусымда 4 % дейін. Жапония банкі ставканы 2007 жылғы ақпанда 0,5 % деңгейге дейін көтерді. ФРЖ-ның базалық ставкасы 2007 жылғы қыркүйекке дейін 5,25 % деңгейде қалды. Валюта нарықтарында АҚШ долларының əлсіреуімен, еуроның, фунт стерлингтің нығаюымен жəне Қытай юанінің баяу нығаюымен сипатталған 2006 жылғы трендтер жалғасты.
 2007 жылдың екінші жартыжылдығында дамыған экономикалардың өсу қарқыны төмендеді. Еуропа мен Жапониядағы өсудің бəсеңдеуі ұлттық валюталардың нығаюымен жəне инвестициялар ағынының төмендеуімен байланысты болды.
 АҚШ-та өсудің бəсеңдеуіне «sub-prime» ипотека дағдарысы жəне нəтижесінде тұтынушылық сенімділіктің құлдырауы себепші болды. Бұл ретте 2007 жылғы тамызда АҚШ-та 2007 жылдың басында туындаған ипотекалық заемдар нарығындағы дағдарыс жергіліктіден ғаламдыққа ауысты. Нəтижесінде қаржы нарықтарындағы құбылмалылық артты. АҚШ-ғы «sub-prime» ипотека нарығының құлдырауы, сондай-ақ тəуекелдер жəне түпкілікті шығындар туралы екіұштылық əлемдік қаржы нарықтарындағы өтімділіктің келесі дағдарысына алып келді. Тəуекелдердің өсуі портфельдік инвесторлар капиталды дамушы нарықтардан шығаруға алып келді. Нəтижесінде дамушы нарықтардың көпшілігі үшін сыртқы нарықтарға жол түгелдей дерлік жабылды.
 Бірқатар орталық банктер, атап айтқанда АҚШ Федералдық резервтік жүйесі, Еуропа орталық банкі өз елдеріндегі банк жүйелерінің өтімділігін қолдау үшін несие басымдылығын жүргізу арқылы туындаған дағдарысқа жауап қатты. Осы жағдайларда əлемдік нарықтардағы пайыздық ставкалардың құбылуы күшейді. 3 айлық долларлық депозиттер бойынша Либор ставкасы 2007 жылғы шілденің аяғындағы жағдай бойынша 5,36 %-дан 2007 жылғы 7 қыркүйекте өзінің 2007 жылғы ең жоғары мəні 5,73 %-ға жетті. Еуропа орталық банкі тарапынан 2007 жылғы желтоқсанда өтімділік құйылғаннан кейін Либор ставкасы 4,73 % дейін төмендеді (2007 жылғы 28 желтоқсандағы жағдай бойынша). Тұтастай алғанда, əлемдік экономика негізгі көзі əлемдік қаржы нарықтарындағы құбылмалылық болып табылатын жоғары айқындалмаушылық кезеңіне кірді. Соңғы айларда жағдайдың тұрақтануына қарамастан, ірі банктер бағалы қағаздарға инвестицияланған, сенімділігі төмен ипотекалық заемдарға байланысты активтерді есептен шығаруын жалғастыруда. Əлемнің жетекші елдерінің (АҚШ, Еуроаймақ, Ұлыбритания, Канада жəне Швейцария) орталық банктері 2007 жылғы желтоқсанда өтімділік дағдарысынан шығу үшін күштерін біріктіретіндігі туралы жариялады. Əлемдік экономика қаржы нарығындағы тұрақсыздықпен қатар тауар нарықтарындағы бағалардың айтарлықтай өсуі проблемасына ұшырады. Мұнай өндірудің резервтік қуаттарының шектелуі, оған негізінен қарқынды дамып келе жатқан жəне геосаяси тəуекелдері ұлғайып отырған елдер тарапынан сұраныстың тұрақты өсуі жағдайында 2007 жылдың басынан бері мұнай бағасының тұрақты өсу үрдісі байқалды. Мəселен, жыл басымен салыстырғанда 2007 жылғы желтоқсанда Brent сұрыпты мұнайдың орташа бағасы ХВҚ-ның деректері бойынша 46,8 % өсіп, бір баррель үшін 91,45 АҚШ долл. құрады.
 2007 жылы негізгі металдар мен азық-түлік өнімдерінің бағаларының да өсуі жалғасты. Мəселен, азық-түлік жəне өнеркəсіп тауарлары кіретін, отынға жатпайтын биржалық тауарлар бағаларының индексі ХВҚ-ның есебі бойынша 2007 жылғы 9 айда 6,1 % өсті. Бұл ретте метал бағаларының индексі 1,5 %, ал азық-түлік бағаларының индексі 18,2 % өсті.
 Негізгі дəнді дақыл өндіруші елдердегі өнімнің төмен болуы, өсімдік шикізатымен жасалатын отынның (биоэтанол) балама түрлерінің əлемдік өндірісінің өсуі əлемдік нарықтағы тиісті тауарларға деген ұсыныс көлемінің қысқаруына алып келді, бұл олардың бағаларының өсуіне əкеп соқты. Мəселен, ХВҚ деректері бойынша бидайдың əлемдік бағасы (Канада) 2007 жылы 2 есе өсті, АҚШ ауылшаруашылық департаментінің деректері бойынша күнбағыс майының бағасы 2007 жылғы қаңтар-қарашада 91,9 % өсті.
 Əлемдік қаржы жəне тауар нарықтарындағы теріс үрдістер салдарынан əлемнің көптеген елдерінде инфляция өсті. Мəселен, АҚШ-та жылдық инфляция (соңғы 12 айда) 2006 жылғы желтоқсандағы 2,5 %-дан 2007 жылғы қарашада 4,3 %-ға дейін, Еуроаймақ елдерінде 1,9 %-дан 3,1 %-ға дейін, оның ішінде Германияда 1,4 %-дан 3,1 %-ға дейін өсті.
 Əлемдік тауар нарықтарындағы бағалардың өсуі Қазақстан Республикасының экспорттық кірістірінің одан əрі өсуін қамтамасыз етті. Кедендік статистиканың деректері бойынша тауарлар экспорты 2007 жылғы 9 айда 2006 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 19 % өсіп, 33,8 млрд. АҚШ долл. құрады. Энергия тасымалдауыштарының əлемдік бағаларының жоғары деңгейінің сақталуы мұнай кен орындарының инфрақұрылымын дамыту үшін шетелдік тікелей инвестициялардың ағынына себепші болды. Бұл ретте негізінен банк секторының сыртқы заемдары шикізатқа жатпайтын сектордың жоғары өсу қарқынының көзі болды.
 Ағымдағы операциялардан кірістер (негізінен тауар экспортынан түскен түсімдер) өткен жылдардағыдай импорт шығыстарын жəне резидент еместерге қаржы жəне еңбек ресурстарын тартқаны үшін кірістерді өтеген жоқ. 2007 жылы осы үрдістер күшейді, нəтижесінде ағымдағы операциялар шоты бойынша дефицит одан əрі ұлғайды. Төлем балансының ағымдағы шотының дефициті 2007 жылдың 9 айында 5,3 млрд. АҚШ долл. астам болды, ал 2007 жылдың нəтижесі бойынша 7 млрд. АҚШ долл. деңгейінде болады деп күтілуде (2006 жылы – 1,8 млрд. АҚШ долл.).
 Шетелдік тікелей инвестициялардың нетто-ағынының айтарлықтай өсуі салдарынан (2007 жылғы 9 айда 6 млрд. АҚШ долл. жуық) бірлескен кəсіпорындардың импорт, ең алдымен халықаралық қызмет көрсету шығыстары өсті. 2007 жылғы 9 айдың қорытындысы бойынша халықаралық қызмет көрсету балансының дефициті 5,7 млрд. АҚШ долл. құрады, бұл 2006 жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 28,5 % көп.
 Шетелдік тікелей инвесторлар қайтарған сомалар ағымдағы шот бойынша шығыстардың негізгі бөлігін құрайды. 2007 жылдың 9 айында олар 6,9 млрд. долл. құрады, бұл 2006 жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 23,3 % көп.
 Ағымдағы операциялар шоты бойынша дефициттің ұлғаюы да банк секторының сыртқы борышы бойынша сыйақылар төлемдерінің өсуі есебінен болды. 2007 жылдың 9 айында бұл сома 2,3 млрд. АҚШ долл. құрады (2006 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 2 есе өсті).
 Тікелей инвесторларға дивидендтер төлеу жəне халықаралық қызмет көрсетуге жұмсалған шығыстар бірлескен кəсіпорындар алған экспорттық кірістер мен тікелей инвестициялар есебінен жеткілікті түрде қаржыландырылады. Сонымен бірге төлем балансының елден капиталдың əкетілуін айқындайтын қалған операцияларын қаржыландыру мүмкіндіктері (сыртқы борышқа қызмет көрсету жəне өтеу) Қазақстан резиденттерінің халықаралық капитал нарықтарына кіруіне жəне резиденттер жинақтаған шетелдік активтердің көлеміне тікелей қатысты болады. Мəселен, 2007 жылдың бірінші жартыжылдығында қаржыландырудың банк секторының сыртқы заемдармен қамтамасыз етілген нетто-ағыны 2006 жылдың бірінші жартыжылдығындағы 5,2 млрд. АҚШ долл. нетто-ағынымен салыстырғанда 12,1 млрд. АҚШ долл. құрады. Елге сыртқы ресурстардың ағыны ағымдағы төлемдердің қаржыландыру қажеттілігінен айтарлықтай асты жəне жеке сектордың шетел активтерінің өсуімен өтелген жоқ. Төлем балансының қаржылық шотының операцияларымен қалыптастырылған шетел валютасына деген артық ұсыныс теңгенің айырбас бағамына нығаю жағына қарай айтарлықтай қысым көрсетті, ол Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ішкі валюта нарығындағы операциялары есебінен əлсіреді.
Категория: Экономика, Қаржы, Бухгалтерлік іс, Банктік іс, Салық! | Добавил: anonim02
Просмотров: 9808 | Загрузок: 0 | Комментарии: 2 | Рейтинг: 5.0/1
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]