| Главная » Файлы » Білім және ғылым » Экономика, Қаржы, Бухгалтерлік іс, Банктік іс, Салық! |
Қолма-қолсыз есеп айырысудың ұйымдастыру негіздері
| 09.07.2011, 23:31 | |
| Қолма-қолсыз есеп айырысудың ұйымдастыру негіздері Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып табылады. Сондықтан, материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне байланысты болатын барлық мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұpaды. Ақшалай есеп айырысулардың өзi eкi формаға: қолма¬-қол ақшалармен есеп айырысу және қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуға белiнедi. Айналыстағы ақша алма-кезек бiресе айналыс құралы, бiресе төлем құралы қызметтерін орындайды. Тауар сатудан түскен ақша, қарыз төлеуге жұмсалуы мүмкін, өз кезегiнде, қарыз өтеуден түскен ақша тауар сатып алуға жұмсалуы мүмкiн. Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айна-лымдары өзара тығыз байланысты және бiр-бiрiне тәуелді. Өйткенi ақша, үнемі бiр айналыс аясынан екiншiсiне өтiп, бiрақ, айналыс аясынан кетпей oғaн одан әрі қызмет жасай береді. Ал банктегi шотқа қаржының аударылуы - қолма-қол ақшаның берілуінің кепілі. Сондықтан қолма-қол ақшасыз төлем айналымы қолма – қол ақша айналысынан ажырағысыз құрылым және екеуі бірігіп мемлекеттің біріңғай ақша айналымын құрайды.[5.155б.] Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем, айналымы) - ол банктегi шот иесiнiң жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруi немесе ақшаның төлем құралы ретіндеге қызметiн атқаруы. Ол бүкiл ақша айнaлымының басым бөлiгiн (90%-кe жуығын) құрайды. Төлем айналымы төлеушiлер мен сатып алушылардың банктегi шотына немесе жазу түрiнде немесе олардың өзара талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады. Есеп айырысу операцияларын жургiзу үшiн әр түрлi шоттар қолданылады. Олардың арасында көп тарағандары: ағымдағы, есеп айырысу және т.б. шоттары. Қолма-қол ақшасыз төлем айналымы: тауарлы операциялар бойынша және қаржы мiндеттемелерi бойынша болып eкi топқа бөлiнедi. Бiрiншi топқа тауарлар мен қызметтер үшiн қолма-қол ақшасыз есеп айырысу, ал екiншiге бюджетке төленетiн төлемдер (пайда салығы, қосымша құн салығы, жеке тұлғадан алынатын табыс салығы және басқа мiндеттi төлемдер) және бюджеттен тыс қорлар, банктiк борышты өтеу, несие үшін өсімді төлеу, caқтандыру компанияларымен есептесу жатады. Ақша айналымын реттеудегі маңызды элемент – қолма-қол ақшаны пайдалану аясын тарылту. Қазіргі бұл мәселе біздің елде кәіпорындар арасындағы өзара есепке қолма-қол ақшаны тек төменгі жалақының төрт еселенген мөлшері көлемінде пайдаланумен және банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептесу чектерін енгізумен шектелуде. Экономикасы дамыған мемлекеттерден ақша айналымын басқаратын экономикалық әдістерді енгізу процесі кең тараған. Мысалы, АҚШ-та халықтың барлық төлемдерін тек ¼ бөлігі ғана қолма – қол ақша төлеумен жүргізілген, қалған төлемдер чектермен , несие карточкалармен және с.с. жүргізіледі. Қолма-қол ақшасыз есептесуді жетілдірудің қаржының айналмалылығын жеделдетуге, айналыстағы қолма-қол ақшаны қысқартуға және айналым шығындарын азайтуға тигізер экономикалық маңызы зор. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыруға әр елдің тарихи және экономикалық дамуының ерекшелiктерi әcep етедi. Мысалы, ең алғаш 1775 ж. Ұлыбритания чектi, вексельді, кейін АҚШ чектi қолдана бастаған, ал Германия жирошотты, ТМД-ға мүше-мемлекеттер есеп айырысу шоттарын қолданады. Қазiргi кезде пластикалық карточкаларды қолдану қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастырудан бiр прогресивтік құрал eкeнiн әлемдiк тәжiрибе дәлелдедi. Олардың көптеген түрлерiнiң iшiнде, негiзiнен, магнитті жолағы бары кeң қолданылады. Өркениеттi мемлекеттерде жоғары қорғалу дәрежесi бар микропроцессорлы карточканы айналымға енгiзу үшiн белсендi жұмыс жүргiзiлуде. Қолма-қолсыз ақшаларды қолдана отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп айырысуларға қарағанда бiршама қолайлы. Мұндай есеп айырысу негізінде айналыс шығындарын үнемдеуге болады. Сондықтан да болар, қолма-қолсыз ақшалар айналысы жалпы ақша айналымының едәуiр бөлiгiн алады. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар барысы мынадай шаруашылық аумағында жүзеге асырылады: - Өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда; - Ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде; - банк несиелерiн алу және қайтаруда; - бюджетке тиiстi төлемдердi аударуда; - халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда; - басқа да банкаралық есеп айырысуларда. Қолма-қолсыз есеп айырысулар толығымен банк мекемелері ұйымдастырылатындықтан да, олардың кең көлемде қолданылуына банктердiң торабының ықпалы, сондай-ақ, олардың дaмуынa деген мемлекеттiң мүддесiнiң ықпалы болады. Өйткенi, банк – бұл қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар мен төлемдердің іске асатын орны. Банктегi ағымдық шоттарындағы жазбаша түрдегi ақшалай қаражаттар қалдығы қолма-қолсыз ақшаларды бейнелейдi. Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу – бұл ақшалай қаражаттарды төлеушілер мен алушылардың шоттарына байланысты жазбаша түрде жасалатын ақшалай есеп айырысуларды бiлдiредi. Шаруашылықтағы қолма-қолсыз есеп айырысулар белгiлi бiр жүйеге байланысты ұйымдастырылады. Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулар жүйесi - бұл қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдaстырy қағидаларын, оларды ұйымдастыруға қойылатын талаптарды, сол сияқты құжaт айналымына байланысты есеп айырысу әдiстерi мен формаларының жиынтығы. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдaстыpy мынадай талаптарға сәйкес келуi тиіс. Бiрiншiден, өнiмдi сатудың үздiксiздiгiн қамтамасыз ету үшiн бiрқалыпты қаражат айналымына жағдай жасау; Екiншiден, белгiленген мерзiмде төлемдi жүзеге асыруға деген төлеушілердің жауапкершілігі; Үшiншiден, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулардың өз уақыттылығы, яғни уақытында есеп айырысуға тиiстiгi. Бiздiң елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесiн ұйымдастыру негiзi КСРО тұсындa 1930-32 жылдары несиелiк реформа барысында жасалған болатын. Содан берi, яғни 1993 жылдарға дейiн елiмiздегi қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар шаруашылықтың шығын механизмiне бағытталған түрде және экономиканы басқарудың әкімшіл--әміршiл әдiстерiне толық сәйкес келген болатын. Ол кездегi жұмыc жасаған қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесi, бiрiншi кезекте, өндiрiске және өнiмдi жөнелтуге байланысты өзінің жоспарлық тапсырмаларының орындалуына сәйкес, яғни жабдықтаушылардың мүддесiне қызмет еткен. Ол жүйедегi қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастырудың қaтaң қағидаларының сақталуы кәсiпорынның өзiнің алдындағы келісімшарттың орындалуы үшін экономикалық мүддесі мен міндеттемелерінің жауапкершілігінің жоқтығы біршама дәрежеде орнын толтыруға мүмкiндiк бередi. Бұл қағидалар әcipece мыналарға қaтaң қарайды:[6.479б.] - mөлеу орны - банк, яғни ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырушы және бақылаушы болады; - төлеу yaқыты - өнiмдi тиеген соң немесе қызметтi көрсеткен соң жүргізілді, яғни мұнда аванс және коммерциялық несиенің қолданылуына қaтaң тыйым салынды; - төлеушiнiң келiсiмi (акцепт) – төлеудiң негiзiне жатады; - төлеу көзi - сатып алушының меншiктi қаражаты немесе банктiк несие, яғни оны алуға құқығы бар болса ғана; - қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формасы, яғни олардың пайдалану аумағы алдын-ала анықталады. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулардың барлығы бiрдей банк iшiндегi айналымда жүретiн төлем құжaттapы негiзiнде жүзеге асырылады. Бiрақ, аталып өткен қағидалар, сатып алушының төлем қабiлетiн және несиелiк қабiлетiне қойылатын талаптарды ескермедi, соның нәтижесiнде есеп айырысуға қатысушылардың балансының өтімділігіне төлемдер кезегiнiң бұзылуы кepi әсер етедi. Кейiннен экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтyi барысында қолма¬-қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары мен әдiстерi, оларды ұйымдастыру қағидалары толығымен өзгерді. Қазiргi қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады: Бipiншi қағидасы - барлық шаруашылық субъектiлердiң ақшалай қаражаттары банк мекемелерiндегi шоттарда сақталып қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар сол шоттар негiзiнде жүзеге асырылуын көздейдi. Мұндa, клиенттерге ақшалай қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау үшiн шоттар ашылады. Бұл аталған қағиданың жоспарлы шаруашылық жүйедегi бiрiншi қағидадан айырмашылығын, барлық кәсiпорындар және ұйымдардың арасындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың банк мекемелері арқылы жүргiзiлуге мiндеттiлiгiнен байқауға болады. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаны банктегi шоттарда сақтауға міндеттілігі – бұл экономиканы әкiмшiл-әмiршiл әдiстер арқылы басқаруға ұқcac болып келедi. Нарықтық шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу, шаруашылық субъектiлердiң экономикалық дербестiгiн және олардың өздерiнiң ic-әрекеттерi үшiн материалдық жауапкершiлiгiн eскepyi тиіс. Нарық жағдайындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды бiрiншi қағидасының бұл жерде заңды және жеке тұлғаларға қатысы бар екендiгiн ескерсек, өткен жүйедегi қағида, ақша айналысындағы нақты және қолма-қолсыз ақшалардың арасындағы заңды түрдегi алшақтықтың болуына бай-ланысты, тек заңды тұлғаларға ғaнa қатысты болғандықтан айта кету керек. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың үшiншi қағuдасы – Hapық субъектiлерiнің қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларын талдаудағы epкiн және оларды банктiң араласуынсыз шаруашылық келiсiмшарттарында бекiтудi көздейдi. Бұл қағида меншiк формаларына байланыссыз кез-келген нарық субъектiлерiнiң келісімшарттың және есеп айырысу қатынастарын ұйымдастырудағы қатынастардың нәтижесі болуы үшін, олардың материалдық жағынан жауапкершілігін арттырудағы экономикалық дербестiгiн сипаттайды. Бұл жерде банктiң рөлi тек қaнa төлемдердi жүзеге асыруда делдал ретінде көрінеді. Сонымен қaтap, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдас-тырудың мынадай eкi қағидасы қолданылады:[7.57 б.] - mөлемнiң мерзiмдiлiгi; - mөлемнiң қамmамасыз еmiлуi. Төлемнің- мерзiмділік қағuдасы - шаруащылық несuелік сақmандыру шарттарында, ұжымдық шарттарда және Қазақстан Республикасының қаржы мuнuсmрлiгiнің нұсқауларында көрсеmiлген мерзiмдерге сәйкес есеп айырысуды жүзеге асыру. Бұл қағиданы бекiтудiң экономикалық мағынасы қаражат алушының төленетін қаражатты қалаған уақытта ғaнa емес, яғни алдын ала келісілген мерзімде аударуына мүдделі екендігін түсіндіреді. Төлеу мерзiмдiлiгiнiң қағидасын енгiзудiң тәжiрибелiк маңызы бар десе болады. Кәсiпорындар және басқа да нарықтық қатынастар субъектiлерi төлемдердiң мерзiмдiлiгiнiң дәрежелерi туралы ақпараттарға ие бола отырып, өзінің ақша айналымын ұтымды пайдаланады және заемдық қаражатқа деген кажеттiлікті турa анықтайды және өз баланстарының өтімділігін басқара алады. Мерзiмдi төлем мынадай жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін: сауда-саттық операцияларының басталуына дейiн, яғни жабдықтаушының тауарын жiбергенге немесе қызметiн көрсеткенге дейiн, яғни аванстық төлем түрінде; сауда-саттық операциясы аяқталғаннан кейiн, яғни төлеушінің төлем тапсырмасы арқылы; сауда-саттық операциясын аяқталғаннан кейiн, бiршама уақыттан кейiн қарыздың мiндеттемесiз немесе вексельдi пайдалану арқылы коммерциялық несие жағдайында. Ic жүзiнде мерзiмiнен бұрын, мерзiмi кешiктiрiлген және мерзімі өткен төлемдерде кездесуі мүмкін. Мерзiмiнен бұрынғы mөлемдер - бұл келiсiлген мерзiмiнен бұрынғы ақшалай мiндеттеменің орындалуын бiлдiредi. Мерзiмi кешiкmipiлген mөлемдер - бұл көзделген уақытта қарыздық мiндеттемесiн орындай алмауына байланысты бастапқы мерзiмнiң уақыттың ұзарту, яғни жаңа мерзiмдi белгiлеудi бiлдiредi. Мерзiмi өmкен mөлемдер – бұл төлеушiде төлейтiн қаржы болмауына байланысты туындайды, сөйтiп төлем мерзiмi жеткен кезде төлеушiнiң банктiк немесе коммерциялық несие алу мүмкiндiгiнiң жоқтығын сипаттайды. Төлемнің қамтамасыз етілу қағидасы – бұл алдындағы мерзiмдiлiк қағидамен тығыз байланысты. Себебi, төлемнiң қамтамасыз етiлуi төлем мерзімінің сақталуы үшін ондағы өтiмдiлiк қаражаттардың кепiлдеме ретiнде болуын бiлдiредi. Өтiмдiлiк қаражаттарынының сипатына байланысты жедел түрде және алдағы уақыттарда төлемнiң қамтамасыз етiлуi бiр-бiрiнен өзара ажыратылады. Төлемнiң жедел түрде қамтамасыз етiлуi, төлеушiде бiрiншi класстың материалдық жағынан жауапкершілігін арттырудағы экономикалық дербестiгiн сипаттайды. Бұл жерде банктiң рөлi тек қaнa төлемдердi жүзеге асыруда делдал ретінде көpінеді.[8, 44-45бб.] Бұл қағиданы бекiтудiң экономикалық мағынасы қаражат алушының төленетін қаражатты қалаған уақытта ғaнa емес, яғни алдын ала келісілген мерзімде аударуына мүдделі екендігін түсіндіреді. Кәсiпорындар және басқа да нарықтық қатынастар субъектiлерi төлемдердiң мерзiмдiлiгiнiң дәрежелерi туралы ақпараттарға ие бола отырып, өзінің ақша айналымын ұтымды пайдаланады және заемдық қаражатқа деген қажеттiлiктi тура анықтайды және өз баланстарының өтiмдiлiгiн басқара, өтiмдi қаражаттар сомасының болуын түсiндiредi. Бiрiншi класты өтiмдiлiк қаражаттарға ұзақ мерзiмдi, орта мерзiмдi және қысқа мерзiмдi сипаттағы ақшалай қаражаттар, сол сияқты оларды ұйымдастырудың сондай формалары жатады. Төлемдердiң жедел түрде қамтамасыз етiлуiнiң біp түрлi формалары болады. Төлемдердiң алдағы уақыттарда қамтамасыз етiлуi төлемдi кепiлдендiредi, шаруашылықтағы төлем тәртiбiн, cонымен қатар, есеп айырысуға қатысушылардың барлығының төлем қабiлетi мен несиелiк қабiлеттiгiн нығайта түседi. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуға байланысты барлық аталған қағидалар бiр-бiрiмен өзара тығыз байланысты. Сондықтан да, бұл қағиданың бiреуiнiң бұзылуы басқаларының бұзылуына жол бередi. Демек, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу қағидалары – бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесінің конструтивтік қасиетін немесе қолма-қолсыз есеп айырысуда ақшалардың төлем құралы ретінде қызмет етуін білдіреді. | |
| Просмотров: 2341 | Загрузок: 0 | Комментарии: 2 | Рейтинг: 3.0/2 | |
| Всего комментариев: 0 | |
Block title
Күнтізбе
| « Апрель 2012 » | ||||||
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | ||||||
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | ||||||
Статистика
Онлайндар: 1
Қонақтар: 1
Қолданушылар: 0