1. Өмірде біз адамның қалай жұмыс істейтінін, оқитынын, тынығатынын,
сүйікті ісімен шұғылданатынын байқаймыз. Біз оның белгілеген мақсатқа
жету жолында ұзақ уақыт талпынатынын, күш-жігер, ақыл-ойын жұмсайтынын,
көптеген кедергілерден өтетінін, бойын кернеген сезімді тежеп
отыратынын, шаттық пен қанағат әкелмейтін, бірақ қажетті іс үшін кейбір
жағымды жайттардан бас тартатынын көреміз. Мұның бәрінде де адам еркі
көрініс береді.
Адамның қиындықтарды жеңуді талап ететін мақсатты әрекеттер мен
қылықтарды жүзеге асыру қабілетінен көрінетін сананың реттегіштік жағы —
ерік болып табылады.
И. М. Сеченов: «Ерік қимыл-қозғалысқ ғана басшылық ететін өзіндік
ерекшелігі жоқ агент емес, ақыл мен моральдық сезімнің белсенді жағы,
соның біріншісі немесе екіншісі үшін ол көбіне қимыл-қозғалыст адамның өзін-өзі сақтау сезіміне қарсы келе отырып басқарады» — деп жазды.
Ертеден-ақ ерік табиғаты жөнінде бір-біріне қарама-қарсы екі көзқарас — материалистік және идеалистік көзқарастар қалыптасты.
Идеалистер ерікті ми қызметімен де, қоршаған ортамен де байланысы жоқ
рухани күш деп санайды. Олар ерікті біздің санамыздың нұсқаушылық,
қызмет атқаратын жоғары агенті деп санайды. Ерік ешкімге және ешнәрсеге
де бағынбайды. Ол еркін. Олардың пікірінше, адам кез келген жағдайда
ешкіммен есептеспей-ақ өзінің ойына келгенін істей алады. Ол еркін
әрекет етеді. Басқаша айтқанда, адам не тілесе соны істейді, қалауына
қарай қылық жасайды. Бәрі оның ерікті еркіне байланысты.
Ерік еркіндігінің идеалистік концепциясы философиялық және этикалық
көзқарас тұрғысынан да жалған. Идеалистердің ойынша рух бостандығы
әрекет бостандығына әкеледі. Бірақ қоғам мүшелерінің мүдделерімен
санаспайтын жеке адам мінез-құлқы мораль және заң нормаларын менсінбеу,
кейде оны бұзу болып табылады.
Материалистік ұғым—ерік табиғаты жөніндегі бірден-бір дұрыс түсінік.
Онда психиканың басқа жақтарымен бірге еріктің де нервтік ми процестері
түріндегі материалдық негізі болады. Ерікті материядан, мидан бөліп алу
мүмкін емес. Материалистер адам қоршаған ортамен өте тығыз байланыста
болады деп қарайды. Тиісті сыртқы жағдайлар болмаса, ол өмірін сақтай
да, жалғастыра да алмайды. Ерік сананың басқа да түрі тәрізді
объективтік шындықты мидың бейнелендіруі.
|