1. Адамның қабілеті жайлы сөз болғанда оның іс-әрекеттің белгілі бір
түрін орындай алу мүмкіндіктері есте болады. Мұндай мүмкіндіктер
іс-әрекеттерді меңгеруде айтарлықтай табысқа, еңбекте жоғары көрсеткішке
жетуге әкеледі.
Біркелкі тең жағдайларда (дайындық деңгейі, білім, дағды, білік,
жұмсалған уақыт, ақыл-ой, дене күші) қабілетті кісі қабілеті төмендеу
адамға қарағанда істе мейлінше жақсы нәтиже көрсетеді.
Қабілетті адамның жетістігі — оның нервтік психикалық қасиеттері
комплексінің іс-әрекет талаптарымен сәйкес келуінің нәтижесі болып
табылады.
Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның
психикалық және физикалық қуатына әр түрлі талап қояды. Егер жеке адамда
бар қасиеттер жүйесі осы талаптарға сай болса, онда іс-әрекетті
табысты, әрі жоғары дәрежеде орындай алады. Егер осындай сәйкестік
болмаса, онда индивидте қабілет болмағаны.
Міне, сондықтан қабілетті адамнын басқа бір қасиетімен (заттың түстерін
жақсы айыру, пропорцня сезімі, музыкалық есту т. б.) шатастыруға
болмайды. Қабілет әр кезде де жене адам қасиеттерінің синтезі.
Сөйтіп, қабілетті іс-әрекет талабына сай және онда жоғары көрсеткішке
жетуді қамтамасыз ететін жеке адам қасиеттерінің синтезі деп
анықтауымызға болады.
Қабілет қоғамдық және жеке адамдық зор мәнге ие. Экономика мен ғылымның,
өнердің дамуында әлеуметтік объективтік жағдайлармен қатар адамдардың
қабілеттері де маңызды орын алады. Осы айтылғандармен қатар қабілеттілік
адамның дамуын жеделдетеді, еңбекте творчестволық табысқа жеткізеді,
оған материалдық және рухани ләззат береді.
2. Қабілеттің әрқайсысының құрылымы бар, ондағы басты және жетекші
қасиеттерді айыруға болады. Мәселен, сурет өнерінің тірек қасиеті әрекет
үстінде дамып жетілетін көру анализаторының жаратылысынан ритмді,
бояуды, жарық пен көлеңкені, форманы, пропорцияны, сызықтарды
(линияларды) жоғары дәрежеде сезгіштігі. Тірек қасиеттерге суретші
қолының сенсомоторлық сапалары да, сондай-ақ дамыған бейнелік ес те
жатады. Жетекші қасиеттерге көркем творчестволық қиялдау қасиеттері
жатады. Солардың арқасында өмір құбылыстарындағы негізгі, елеулі
нәрселер көзге түседі, жалпылау және типтендіру жүзеге асады, тың
композиция жасалады. Белгілі бір эмоциялық күй және қабылданатын,
суреттелетін құбылысқа деген эмоциялық қатынас осындай қабілетке қажетті
фон міндетін атқарады.
|