Ақпарат танымдық порталы

Психологияның пәні және оның міндеттері

 Адам - көптеген ғалымдардың зерттеу тақырыбы болып келеді. Адамзат өзінің тарихын, шығу тегін, тілдері мен салт-дәстүрлерін тануында психология ғылымы ерекше орын алады. Ежелгі ойшылдар адам үшін басқа адамнан артық қызық объекті болмайтынын қателеспей айтқан. Психологияның зерттеу пәнінің негізіне, адам болмысының табиғаты, психикалық құбылыстары, үрдістері, қасиеттері кіреді. Адам дамуының заңдылықтары және оның ерекшеліктері туралы ғылыми ілімдердің жүйесі жалпы қоғамның дамуы үшін қажет. Бірақ адам жеке өзіндік арнайы мәселелері бар әр түрлі ғылымдардың амалдары арқылы кешенді зерттеулердің объектісі болып саналады. Гуманитарлық ғылымдар әлеуметтік үрдістерді зерттеген кезде психологиялық факторларды ескеру қажеттілігі туындайды. Бірақ әрбір ғылым өз пәнінің ерекшеліктерімен айрықшаланады. С.Л.Рубинштейн "Жалпы психология негіздері" еңбегінде (1940) былай деп жазды:

Психологиялық ғылымның жүйесі, оның құрамындағы жалпы психологияның орыны
 Қазіргі кезде психология ғылымы – көптеген салалар мен тармақтарға бөлініп, лгері дамып отырған өрісі кең ғылыми пән. Бұл салалар мен тармақтар дамуы мен қалыптасуы жағынан адамның түрлі тәжірибелік іс-әрекеттерін қамтитын әр қилы сатыда тұр. Оларды топтастырып, жік-жікке ажырату жіктеу деп аталады. Психиканың дамуын жктегенде, ең бірінші, осы пәннің зерттейтін объектісін, екінші, адамның іс-*әрекет түрлерін негіз етіп аламыз. Үшінші, адамның өзін даму мен іс-әрекет иесі деп санап, оның әлеуметтік ортаға қатынасын алып қарастырмыз.

Психологиялық ғылымның жүйесі, оның құрамындағы жалпы психологияның орыны
 Қазіргі кезде психология ғылымы – көптеген салалар мен тармақтарға бөлініп, лгері дамып отырған өрісі кең ғылыми пән. Бұл салалар мен тармақтар дамуы мен қалыптасуы жағынан адамның түрлі тәжірибелік іс-әрекеттерін қамтитын әр қилы сатыда тұр. Оларды топтастырып, жік-жікке ажырату жіктеу деп аталады. Психиканың дамуын жктегенде, ең бірінші, осы пәннің зерттейтін объектісін, екінші, адамның іс-*әрекет түрлерін негіз етіп аламыз. Үшінші, адамның өзін даму мен іс-әрекет иесі деп санап, оның әлеуметтік ортаға қатынасын алып қарастырмыз.

Психологиялық антропология салыстырмалы-мәдени психология

 Әлемдік ғылымда этнопсихолгия XX ғасырда қарқынды дами бастады. Зерттеулердің нәтижесінде тіпті екі этнопсихология пайда болды

 Этнопсихологиялық, көбінесе оны психологиялық антропология деп аталған.

 Салыстырмалы-мәдени психология немесе кросс-мәдени психология деген терминмен байланысты.

 Кросс-мәдени зерттеуді ең алғаш 1901-1905 жылдары американдық ғалым К. Риберс жүргізді. Ол Мюррей аралының тұрғындары, сонымен қатар үнділер, европалықтарға қарағанда иллюзияға аз берілетінін эксперименталды түрде көрсетіп берген. Бұл зерттеу өзіне көптеген ғалымдардың назарын аудартты. Осы зерттеуден соң, осыған ұқсас көп түрлі психологиялық феномендерді зерттеу бойынша көптеген жұмыстар жүргізілді. Осы зерттеулерге ортақ нәрсе тек құрылымның алғашқы схемасы болды, адекватты түрде қойылған міндетке сәйкес психологияның арасындағы қандайда бәр әдістеме таңдалып алынады, осы әдістеме бойынша екі немесе оданда көп этникалық топ зерттеушілерге салыстырмалы зерттеу жүргізілді.

 Кросс-мәдени этнопсихологиялық зерттеудің қарапайымдылығы, жүргізу жеңілділігіне қарамастан біршама қиындықтар кездеседі.

Ғылым факторларді жинақтауда ғылыми негізделген әдістерді қолданғанда ғана сәтті дами алады.
 Әдістердің ерекшеліктері ғылыми таным объектілерінің ерекшеліктеріне негізделеді.(психологияның зеріттеу объектісі-психика). Психикалық құбылыстардың ерекшелігі оның басқару құрылымына байланысты .
 Физико-химиялық процестерге қарағанда психикалық процесс басқарудың жоғарғы деңгейіне байланысты: қажеттілік, мотив, саналы басқару.
 Психикалық құбылыстар-тұтас.
 Мыс: биологияда-жеке клетканы зеріттеуге болады,
 Физикада -өзбетті объектілер жеткілікті
 Психикада-жеке өзін ғана қарастыруға болатын процесс жоқ
 Рубенштейн психикалық құбылыстарды зеріттеуде детерминизім қағидасын ұсынды. Бұл қағиданы психика сыртқы әсерлер, жағдайларға байланысты,бірақ сыртқы әсерлер субъект ерекшелігіне байланасты ішкі жағдайға негізделеді.
 Соңғы кезде психологиялық әрекеттер ықтималдық сипатта түсіндіріледі. Адам психикасы іс-әрекетте қалыптасып, дамиды, сондықтан психиканы зереттеу қағидаларының бірі - психикалық құбылыстарды адам іс-әрекеті процесінде зерттеу .

Психология ғылымының тарихи дамуы
 Әлемдік психологиялық ой-пікірлердің даму тарихы екі кезеңге бөлінеді. Мұның біріншісі шамамен 2400 жылдай уақытқа созылып, көш басы Аристотельдің (348-322) басталатын ілкі тарих.
 Осынау сан ғасырлық үлкен кезеңге әр кезде өмір сүрген ғұламалар, атап айтқанда Герофильд, Эрасизтрат, Гиппократ, Демокрит, гален, Гераклит, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Руссо, Дидро, Кант, Гегель және т.б. психологияның өз алдына дербес отау тігіп, ғылым ретінде өте беріде, яғни 1879 жылдан басталады.
 Сол жылы неміс ғылымы Вильгелм Вуннд (1832-1920) Лейпциг қаласында тұңғыщ лаборатория ұйымдастырып, психикалық құбылыстарды арнаулы құрал-сайман, аспаптардың көмегімен зерттеуге болатындығын дәлелдеп, мұның дербес эксперименттік ғылым болуына жол ашты.
 Жан құбылыстары туралы әр кезде өмір сүрген қазақ ойшылдары да аз айтпаған. Асан қайғы, Шалкиіз, Мұхаммед хайдар Дулати, Өтейбойдақ Тлеуқабылұлы, Қадырғали Жалайри, Ақтамберді тағы басқа ақын-жыраулар мен ғұлама – ойшылдардың шығармаларында көшпенді ата-бабаларымыздың жан дүниесі әр қырынан сөз болғаны байқалады.

Психология ғылымының салалары

 Сонымен, қазіргі кезеңдегі психология - қалыптасудың әр түрлі сатысында тұрған және тәжірибенің түрлі салаларымен байланысқан ғылыми пәндердің тармақталған жүйесін білдіреді. Әдетте, психология салаларын жіктеудің негізгі принципі деп әрекеттегі психиканың даму принципін айтады. Сондықтан психология салаларын жіктеудің негізі ретінде адамның іс-әрекетінің сан алуан түрлерін пайдаланады. Осының негізінде психологияның төмендегідей салалары бөлініп шығады:
 Еңбек психологиясы - адамның еңбек ету әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми тұрғыда ұйымдастырудың психологиялық аспектілерін зерттейді және психология ғылымының жеке салалары болып табылатын бірнеше бөлімдерден тұрады: инженерлік психологиясы, авиация психологиясы, ғарыш психологиясы.

ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМИ САЛА РЕТІНДЕ
 Әрбір нақтылы ғылым бір-бірінен өз пәнінің ерекшеліктерімен айрықшаланады. Псхология ғылымының қарастыратын аясы – адамның ішкі жан дүниесін бейнелейді:
 Түйсіну – дәм, иіс сезу, көру, есту, сипап сезу;
 Қабылдау – уақыт, кеңістік, тану...
 Ойлау – не ойлап отырсың? Ештеңе ойламаған кезің бола ма?
 Сезімдер – махаббат, қорқу, күйіну, қуану ...
 Тілектер – білсем, арман, мақсат, міндет ...
 «Психология» сөзі екі грек сөздерінің бірігуінен пайда болған:
 «psyche» - жан, және «logia» - білім, яғни жан туралы ғылым деген мағынаны білдіреді.

Білім берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - оқушы тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды. Бұл сұраққа жауап педагогикалық психология үшін өте маңызды.

Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына, мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру. Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы. Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп, олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
 Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы (оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.