Ақпарат танымдық порталы

Етістік түбірі білдіретін жалпы гамматикалық мағынаға ешбір өзгері енгізбей, оған қосымша грамматикалық мағына үстейтін және жіктелуге негіз болатын белгілі бір грамматикалық тұлғалар жүйесінің жиынтығы етістіктің таза грамматикалық категориялары болып табылады.
 Етістік қимылды, іс-әрекетті білдіретіндіктен, сөйлемде көбінесе қимыл иесі – субъектінің пікірі, іс-әрекетті шындыққа қаншалықты қатысты екенің көрсетіп, модальділік мәнге ие болып отырады. Етістіктің жалпы грамматикалық мағынасының үстіне үстелетін осындай модальділік мәндер рай категориясының жеке түрлері негізінде іске асады.

Белгілі бір сөз табының лексика-грамматикалық сипаты дегенде, алдымен, лексикалық мағынасының жалпылануы негізінде пайда болатын жалпы грамматикалық мағынасы, екіншіден, грамматикалық түрлену жүйесі яғни сөйлеу процесінде пайда болатын таза грамматикалық мағыналар мен оны білдірудің парадигмалық формалар жүйесінің жиынтығы, үшіншіден, сол топқа тән сөйлемдегі синтаксистік қызметі негізге алынады. Яғни белгілі бір сөз табының лексика-грамматикалық сипаты сөздерді таптастырудың негізгі үш приципіне негізделеді. Осы жағынан келгенде етістік те өз алдына жеке сөз табын құрайды.
 Етістік – сөз таптарының ішінде ең көлемді де күрделісі болып саналады. Етістіктің ең күрделі сөз табы екендігі оның лексика-семантикалық ерекшелігінен, түбір тұлғасы мен оған үстелетін грамматикалық формалардың қат-қабаттылығынан, грамматикалық категориялардың әр-түрлілігінен, жаңа сөз жасау жүйесінен, қолданылу аясынан, сөйлемде атқаратың синтаксистік қызметінен, т.б. лексика-грамматикалық қасиеттерінен байқалады. Етістік зат есім секілді көне (сөз табы), басқа сөз таптарын жасауға негіз болған сөз табы.

Есімшелердің етістіктерше жұмсалу қызметі

 Есімшелер етістіктің де есімдердің де қасиетін бойына сақтаған функциялық тілдік бірлік дедік. Бірақ есімшелер барлық кезде де етістіктердің мына қасиетін сақтап қалады:
 1. Есімше тұлғасындағы етістік өзінің амал-әрекетін, қимылдық мағыналарын сақтайды.
 2. Есімше тұлғалы етістік өзінің салт-сабақтылық қасиетін жоғалтпайды.
 3. Есімше қосымшалары етістіктің болымды, болымсыз түріне қосылып, сол болымды, болымсыз мағынасын өзгертпейді.
 4. Есімшелерде шақтық мағына олардың негізгі мағынасы болып саналады.
 5. Етіс қосымшаларынан кейін қосылған есімшелер оларға шақтық мағына қосады, етіс мағынасына ықпал жасамайды.

Есімшелердің етістіктерше жұмсалу қызметі

 Есімшелер етістіктің де есімдердің де қасиетін бойына сақтаған функциялық тілдік бірлік дедік. Бірақ есімшелер барлық кезде де етістіктердің мына қасиетін сақтап қалады:
 1. Есімше тұлғасындағы етістік өзінің амал-әрекетін, қимылдық мағыналарын сақтайды.
 2. Есімше тұлғалы етістік өзінің салт-сабақтылық қасиетін жоғалтпайды.
 3. Есімше қосымшалары етістіктің болымды, болымсыз түріне қосылып, сол болымды, болымсыз мағынасын өзгертпейді.
 4. Есімшелерде шақтық мағына олардың негізгі мағынасы болып саналады.
 5. Етіс қосымшаларынан кейін қосылған есімшелер оларға шақтық мағына қосады, етіс мағынасына ықпал жасамайды.

Мақал-мәтелдер —сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилыкезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
 Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады.

Сингармонизм

 ...Жоспар
 1. Сингармонизмге жалпы түсінік
 2. Буын үндестігі
 3. Дауыстылардың үндесуі
 4. А. Байтұрсыновтың сингармонизм туралы зерттеуі
 Сингармонизм – гректің Sun «бірге» және hanmoni «байланысу, үндесу» деген мағынаны білдіретін сөздері бойынша жасалған термин.
 Тіліміздегі байырғы сөздердің басым көпшілігі не біркелкі жуан, не біркелкі жіңішке айтылады.
 Мысалы:
 Жуан сөздер: балалар, қалалар, қызылдау.
 Жіңішке сөздер: жерлерді, ініміз, күнделік.

Бүгінгі күні тіл ғылымы жаңа – антропоцентристік бағытта дамып келеді. Жаңа бағыттағы зерттеулердің дені тілді адам баласының өзін-өзі тануының құралы ретінде қарау принципіне сүйенеді. Бұған дейінгі лингвистикадағы басым бағыт – құрылымдық болса, қазіргі кезде бұл дәстүрден өзгеше дәстүр қалыптасты. Тілді тек өз ішіндегі құрылым ретінде емес, адамның ой-санасы, мұқтаждықтары, жаны мен тәнінің өзгерісіне қарай құбылып қана қоймай, дамуының жаңа кезеңдерінде тіпті адам тұлғасы мен танымын қалыптастыра алатын тірі жүйе ретінде қарастыру басшылыққа алынған. Сондықтан да қазіргі заман лингвистикасында екі ғылым шегіде дамыған социолингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, лингвокультурология, когнитивтік лингвистика сияқты тілтанымдық ғылымдар салалары қарқынды дамып келеді. Бұл ненің көрінісі? Біздің ойымызша, бұл адамды, адам қоғамы мен олардың даму заңдылықтарын зерттейтін психология, когнитология, культурология, социология сияқты ғылымдардың өз нысандарын танып білу үшін тілдің маңызды фактор екенін сезінудің көрінісі. Яғни адам баласының барлық әрекетін, оның болмысын тілсіз танып білу мүмкін емес.
 Тіл қоғамдағы тарихи, әлеуметтік, мәдени, рухани өзгерістерінің айнасы іспетті. Осыған байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек лингвистиканың ғана емес, этностану, әлеуметтану, елтану т.б. нысанына алынып отыр. Ендігі кезекте лингвистика ғылымы да өзінің зерттеу нысанын әлдеқайда кеңейте түсті.

Сан есім
 Қазіргі қазақ тіліндегі сан есім – дербес сөз табы. Ол басқа сөз таптарынан лексика-семантикалық, грамматикалық жағынан ерекшеленеді.
 Сан есімнің лексика-семантикалық сипаты
 Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер – заттың немесе заттық ұғымдар мен құбылыстардың санын, мөлшерін, бөлшегін, ретін білдіретін сөз табы. М: Жеті атасын білген ер жеті жұрттың қамын жер.
 Қазіргі қазақ тіліндегі бардық сан есімдер жиырма шақты сөздер арқылы жасалады. Оларды бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандар деп беруге болады.

Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі бiр буынды түбірлер мен түбір-негіздер құрамындағы дауысты дыбыстар қазіргі қыпшақ тобындағы тілдермен салыстыра қарағанда бiрнеше фоно-корреляттар түзеді. Ескерткіштер тіліндегі а дыбысының қазіргі қыпшақ тілдеріндегі өзгерістері төрт түрлі сәйкестік ауқымында ғана көрінеді және өте сирек кездеседі. Бұл түркi тiлдерi вокализмдерi жүйесiндегi а фонемасының тұрақтылық сипатынын айғағы. а ≈ ä.. at(ï) ≈ at(a) ≈ ät(ij), ескерткіштер тілінде: at(ï) «немере, туыс» (Айд. І, 171) Bu bitig bitigme atïsï jollïγtegin «Бұл жазуды жаздырған туысы Иоллығ Тегін» КТк. 13 ~ тат. тілінде ät(ij), басқа қыпшақ тілдерінің көпшілігінде (қаз., ққалп., қырғ., ноғ., құм.) at(a) түрінде тұлғаланып «әке, баба» мағынасында және жалпы егде жастағы ер адамдарға қатысты қолданылады (ЭСТЯ I, 200); jan(a) ≈ zän(e), Орхон ескерткіштерінде jan(a) «және» (Айд. І, 211; Айд. ІІ, 101). jaγï bolïp, itinü jaratunu umaduq, janï ičikmis «Жау болып қолдарынан түк келмей және бағынды» КТү.10. Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі бір буынды түбірлер мен түбір-негіздер құрамындағы а фонемасының ä фонемасына ауысуы қыпшақ-ноғай тобындағы тілдерден гөрі қыпшақ-бұлғар тобындағы тілдерде жиі кездесетінін байқауға болады: башқ. bäj(läm) «вязание», bäj läneš «связь», jäj «лето», jäš «молодой», jäš(en) «молния, гроза», säs «волос», т.б. (БРРБУС, 19, 30, 31) ~ қаз., ққалп., ноғ. baj(lam), baj(lanïs), žaz, žaj, šaš. Қазіргі қыпшақ тобындағы тілдердегі ä фонемасымен қолданылатын моносиллабтардың ескерткіште

ОДАҒАЙ

 Одағай сөз табына жататын сөздер адамның көңіл-күйін, сезімін білдіру мақсатымен ғана емес, сонымен қатар басқа біреуге бұйыру, ишара білдіру немесе малды, үй хайуандарын шақыру, айдау, қорғау мақсатында да қолданылады. Тіліміздегі одағай сөздер осындай мәніне қарай үш топқа бөлінеді.
 1) көңіл-күй одағайлары;
 2) императивтік одағайлар;
 3) тұрмыс-салт одағайлары,
 Одағайлар сөйлемде белгілі бір мақсатпен қолданылғанымен, біріншіден, өз алдына жеке-дара тұрып, лексикалық мағына білдіре алмайды, нақты ұғымдық мәні жоқ, екіншіден, сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді. Сондықтан одағайлар синтаксистік жағынан оқшау сөздер деп аталатын топқа жатады. Бірақ одағайлар сөйлемде білдіретін жалпы ойға қатысы бар: айтушының әр түрлі көңіл-күйін, сезімін, ишара етуді, императивтік мәнін, жеку, мал, жануарларға бағышталып айтылу мәнін, т. б. білдіреді.